2024-yilgi Olimpiadada Imane Khelifning bahsli vaziyati.
2024-yilgi Olimpiada jins, jinsiy xususiyatlar va sportdagi adolat haqida qiziqarli va murakkab muhokamalarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu muhokamalar markazida turgan sportchilardan biri — biologik jinsi atrofida savollar tug‘ilgan Jazoirlik bokschi Imane Khelif.
Biologik jins odatda XY yoki XX xromosomalarining mavjudligi asosida belgilanadi. Biroq, bu oddiy tasnif ko'plab holatlarni o'z ichiga olmaydi. Biologik jinsning aniqlanishi ko'pincha asosiy va ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar asosida amalga oshiriladi. Asosiy jinsiy xususiyatlar, masalan, jinsiy bezlar (tuxumdonlar yoki urugʻdonlar) jinsiy hujayralarni (tuxum yoki spermatozoid) va jinsiy gormonlarni ishlab chiqaradi. Ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar esa balog'atga yetish davrida rivojlanib, ovoz tembri, sochlar, mushak massasi va ko'krakning rivojlanishi kabi jihatlarni o'z ichiga oladi.
Genetik mutatsiyalar jins rivojlanishini belgilab berishi mumkin. Masalan, Androgen Insensitivligi Sindromi (AIS) genetik mutatsiya natijasida yuzaga keladi, bu esa androgen gormonlariga tananing javob berish qobiliyatini pasaytiradi. Bu sindromli shaxslar erkak xromosomalarga ega bo'lsa-da, ularning tanasi ayolga o'xshash xususiyatlarni rivojlantiradi. Bu holat va boshqa shunga o'xshash "jinsiy rivojlanishdagi farqlar" (DSD) interseksual shaxslar deb ataladi. Bunday shaxslar odatda an'anaviy jinsiy tasnifga mos kelmaydi. Swyer sindromi yoki gonadal disgenezis XY xromosomalarga ega bo'lgan shaxslar tuxumdon yoki testislar o'rniga rivojlanmagan gonadalar (strial gonadalar) bilan tug'ilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu shaxslar tashqi ko'rinishda ayolga o'xshaydi va ayol ichki jinsiy organlari (masalan, bachadon va vagina) bo'lishi mumkin, ammo funksional jinsiy organlar mavjud emasligi sababli ular odatda bepusht bo'ladi. Hamda jinsni aniqlashda bir qancha muammolar keltirib chiqaradi.
Gormonlar tananing jinsiy xususiyatlarini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Testosteron va estrogen eng muhim jinsiy gormonlardan hisoblanadi. Testosteron odatda erkaklarda ko'proq ishlab chiqariladi va mushak massasi, soqol o'sishi va boshqa erkak xususiyatlarni rivojlantiradi. Estrogen esa ayollarda ko'proq ishlab chiqariladi va ko'krak rivojlanishi, yog' to'planishi va boshqa ayollik xususiyatlarini shakllanishida roʻl oʻynaydi. Ba'zi ayollarda testosteron darajasi tabiiy ravishda yuqori bo'lishi mumkin, bu holat giperandrogenizm deb ataladi. Bu polisistik tuxumdon sindromi, tug'ma buyrak usti bezlarining giperplaziyasi yoki boshqa sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Giperandrogenizm sportda ko'pincha bahsli mavzuga aylanadi, chunki yuqori testosteron darajasi ba'zi ayollarga kuch va chidamlilik jihatidan ustunlik berishi mumkin.
Sportda yuqori testosteron darajasiga ega bo‘lgan ayol sportchilar, masalan, Imane Khelif, bahsli munozaralarni yuzaga keltiradi. Ko‘pgina elita darajadagi ayol sportchilarning tabiiy testosteron darajasi 0.12 dan 1.79 nanomol/litr (nmol/L) gacha. Ammo, ba'zi holatlarda, ayol sportchilarda erkaklar uchun odatiy bo‘lgan testosteron darajasiga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, Janubiy Afrikalik yuguruvchi Caster Semenya ayol boʻlishiga qaramay undagi testosteron 15.6 dan 29.3 nmol/L gacha bo‘lgan darajaga ega edi.
XY xromosomalarining mavjudligi o‘z-o‘zidan kimningdir jinsiy identifikatsiyasini aniqlash uchun yetarli emas. Jins biologiya, identifikatsiya va ijtimoiy rollarning murakkab o‘zaro ta’siridir. Ilm-fan asosiy biologik jinslarning ikkitagina — erkak va ayol — bo‘lganini tan oladi, bu ishlab chiqarilgan gametalar turi asosida (erkaklar uchun spermatozoidlar va ayollar uchun tuxum hujayralari) belgilangan. Ammo, jins ijtimoiy konstruksiya sifatida yanada keng qamrovli bo‘lib, ushbu ikkilik ta’riflardan tashqarida spektrni o‘z ichiga oladi.
2024-yilgi Olimpiada jins, jinsiy xususiyatlar va sportdagi adolat haqida qiziqarli va murakkab muhokamalarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu muhokamalar markazida turgan sportchilardan biri — biologik jinsi atrofida savollar tug‘ilgan Jazoirlik bokschi Imane Khelif.
Biologik jins odatda XY yoki XX xromosomalarining mavjudligi asosida belgilanadi. Biroq, bu oddiy tasnif ko'plab holatlarni o'z ichiga olmaydi. Biologik jinsning aniqlanishi ko'pincha asosiy va ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar asosida amalga oshiriladi. Asosiy jinsiy xususiyatlar, masalan, jinsiy bezlar (tuxumdonlar yoki urugʻdonlar) jinsiy hujayralarni (tuxum yoki spermatozoid) va jinsiy gormonlarni ishlab chiqaradi. Ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar esa balog'atga yetish davrida rivojlanib, ovoz tembri, sochlar, mushak massasi va ko'krakning rivojlanishi kabi jihatlarni o'z ichiga oladi.
Genetik mutatsiyalar jins rivojlanishini belgilab berishi mumkin. Masalan, Androgen Insensitivligi Sindromi (AIS) genetik mutatsiya natijasida yuzaga keladi, bu esa androgen gormonlariga tananing javob berish qobiliyatini pasaytiradi. Bu sindromli shaxslar erkak xromosomalarga ega bo'lsa-da, ularning tanasi ayolga o'xshash xususiyatlarni rivojlantiradi. Bu holat va boshqa shunga o'xshash "jinsiy rivojlanishdagi farqlar" (DSD) interseksual shaxslar deb ataladi. Bunday shaxslar odatda an'anaviy jinsiy tasnifga mos kelmaydi. Swyer sindromi yoki gonadal disgenezis XY xromosomalarga ega bo'lgan shaxslar tuxumdon yoki testislar o'rniga rivojlanmagan gonadalar (strial gonadalar) bilan tug'ilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu shaxslar tashqi ko'rinishda ayolga o'xshaydi va ayol ichki jinsiy organlari (masalan, bachadon va vagina) bo'lishi mumkin, ammo funksional jinsiy organlar mavjud emasligi sababli ular odatda bepusht bo'ladi. Hamda jinsni aniqlashda bir qancha muammolar keltirib chiqaradi.
Gormonlar tananing jinsiy xususiyatlarini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Testosteron va estrogen eng muhim jinsiy gormonlardan hisoblanadi. Testosteron odatda erkaklarda ko'proq ishlab chiqariladi va mushak massasi, soqol o'sishi va boshqa erkak xususiyatlarni rivojlantiradi. Estrogen esa ayollarda ko'proq ishlab chiqariladi va ko'krak rivojlanishi, yog' to'planishi va boshqa ayollik xususiyatlarini shakllanishida roʻl oʻynaydi. Ba'zi ayollarda testosteron darajasi tabiiy ravishda yuqori bo'lishi mumkin, bu holat giperandrogenizm deb ataladi. Bu polisistik tuxumdon sindromi, tug'ma buyrak usti bezlarining giperplaziyasi yoki boshqa sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Giperandrogenizm sportda ko'pincha bahsli mavzuga aylanadi, chunki yuqori testosteron darajasi ba'zi ayollarga kuch va chidamlilik jihatidan ustunlik berishi mumkin.
Sportda yuqori testosteron darajasiga ega bo‘lgan ayol sportchilar, masalan, Imane Khelif, bahsli munozaralarni yuzaga keltiradi. Ko‘pgina elita darajadagi ayol sportchilarning tabiiy testosteron darajasi 0.12 dan 1.79 nanomol/litr (nmol/L) gacha. Ammo, ba'zi holatlarda, ayol sportchilarda erkaklar uchun odatiy bo‘lgan testosteron darajasiga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, Janubiy Afrikalik yuguruvchi Caster Semenya ayol boʻlishiga qaramay undagi testosteron 15.6 dan 29.3 nmol/L gacha bo‘lgan darajaga ega edi.
XY xromosomalarining mavjudligi o‘z-o‘zidan kimningdir jinsiy identifikatsiyasini aniqlash uchun yetarli emas. Jins biologiya, identifikatsiya va ijtimoiy rollarning murakkab o‘zaro ta’siridir. Ilm-fan asosiy biologik jinslarning ikkitagina — erkak va ayol — bo‘lganini tan oladi, bu ishlab chiqarilgan gametalar turi asosida (erkaklar uchun spermatozoidlar va ayollar uchun tuxum hujayralari) belgilangan. Ammo, jins ijtimoiy konstruksiya sifatida yanada keng qamrovli bo‘lib, ushbu ikkilik ta’riflardan tashqarida spektrni o‘z ichiga oladi.