Bir organizm va bir xil genetik axborot lekin turli xil koʻrinish hamda hayot tarzi. Ha yuqoridagi qurt va kapalak irsiy axboroti 100 foiz oʻxshash. Farq qayerdan keldi?
Bu ajoyib savol. Farqlanish genlarning namoyon boʻlish va uning ishlash darasidan kelib chiqqan. Tushunishga oson boʻlish uchun misol qilib keltiraman. Katta musiqiy orkestr. Hamda bu orkestrning dirijori yaʼni boshqaruvchisi. U skripkachilarni bir qoʻl harakati bilan toʻxtatib qoʻyadi boshqa musiqa asbobi ushlaganlarni kuchaytirib. Xuddi shunday genlar ham oʻz faoliyatini namoyon qilishda boshqaruvchiga ega. Bu boshqaruvchilarning maxsus mexanizmlari epigenetika deb ataladi.
Epigenetika gen namoyon boʻlish xarakterini oʻzgartirgan holda organizm faoliyati va koʻrinishi qayta belgilashi mumkin. Misol uchun bunday mexanizmlardan biri DNK-metilatsiyasi. Yani hammaga tanish boʻlgan DNKning sitozin asoslariga metil guruhlari biriktirib qoʻyiladi va ular faoliyati bloklanadi. Soʻng bu DNK hududi axboroti javobgar boʻlgan belgi, funksiya ham oʻzgaradi. Albatta ayrim epigenetik modifikatsiyalarda bir hudud genlar oʻchirilsa boshqa xudud yoqiladi. Chunki musiqa davom etishi kerak. Dvijor shu uchun harakat qilyabdi axir.
Epigenetikani taminlovchi jarayonlar va mexanizmlar juda juda koʻp. Ular ayrimlari I-RNK ga yoki gistonlarda ham faoliyat olib borishi mumkin. Lekin asosiysi DNK da kechadi. Insonlarda tahminan 90 foiz gen oʻchiq holatda boʻladi. Keyinchalik bu muhitga mos holda qayta tartiblanishi mumkin. Boshqa hududlar yoqiladi, qolganlari oʻchiriladi. Natijada muhitga javob reaksiyasi va yangicha koʻrinish, belgi namoyon boʻladi. Bu baxtsiz hodisalarga bogʻliq holda kechmaydi. Shunchaki hujayra ichki imkoniyatlari va mexanizmlari tufayli deyish mumkin.
Misol uchun gʻordagi koʻr baliqlar. Baliq populyatsiyalari gʻoʻrga tushganda ularning koʻzlari kerak boʻlmaydi. Oziq kam muhitda energiya tejash maqsadida organizm koʻzni yoʻqotadi. Baliqlar juda ham ajoyib yani koʻzlari yoʻq umuman. Ildizi ham. Koʻzni yoʻq boʻlishi shu kabi epigenetik nazorat orqali kelib chiqadi. Tashqi koʻrinishdagi yirik oʻzgarishlar odatda epigenetik jarayonlar orqali paydo boʻladi. Hamda bu irsiylanishi mumkin. Ota-ona oʻz avlodiga kerakli hududlar yoqilgan genlarni meros qilib oʻtkazadi. Avlod ham keyinchalik bu hududlar farqini qayta tartiblab oʻziga yoqqan musiqani yaratishi mumkin. Dirijor audiotoriya xohish-irodasidan kelib chiqib musiqa yaratganidek, epigenetik mexanizmlar ham muhit takliflari va bosimdan kelib chiqib gen hududlarini tanlaydi, ayrimlarini oʻchiradi boshqasini yoqadi.
Yuqoridagi kapalak ham aynan epigenetik modifikatsiyalar tufayli turli koʻrinishga ega. Tashqi koʻrinish qanchalik farq qilmasin aslida ularning irsiy axborot bir xil faqat namyon boʻlish yoki ishlash darajasida farqlar bor.
Masalan, boshqa koʻrinishdan misol. Inson teri hujayralari va nerv hujayralari bir xil irsiy axborotga ega. Lekin turli koʻrinishga va fiziologiyaga ega. Sabab ularning turli hududlari yoqiq holda yaʼni turli hududlari funksiya bajaryabdi. Yuqoridagi misoldan kelib chiqsak turli musiqa asboblari musiqa yaratyabdi. Teri hujayralari ham nerv hujayralarida bor irsiy axborotga ega faqat nerv hujayrasi boʻlishni taminlovchi genlar terida oʻchiq. Nervlarda esa aksi teri boʻlish oʻchiq. Bu nafaqat teri va nervda balki butun tana va uning turli hujayralari oʻrtasida bor. Terida nafaqat teri, nerv axboroti balki me'daosti bezi, nafas aʼzolari..... ga xos axborot ham bor lekin oʻchiq holda.
Epigenetika kelajak sohasi. Agar epigenetik tahririlashni amalga oshirolsak ayrimlarning oʻchiq hududlarini yoqib boshqa odamga oʻtkazish imkoniga ega boʻlamiz. Bu tibbiyot va farmasevtika uchun aql bovar qilmas yangilik boʻladi. Ayniqsa qishloq xoʻjaligida hosildorlik yoki boshqa muammolarni hal qilishda ham qoʻl kelishi mumkin.
Yer trln odamni ham boqishi mumkin, buning uchun shunchaki aql bilan harakat qilish kerak. Epigenetika beradigan yutuqlar va imkoniyatlar chegarasi yoʻq.
Molekulyar dirijorlar juda ham mohir. Ular musiqani hujayra ichida yaratadi ovozini butun tabiat eshitadi.
Bu ajoyib savol. Farqlanish genlarning namoyon boʻlish va uning ishlash darasidan kelib chiqqan. Tushunishga oson boʻlish uchun misol qilib keltiraman. Katta musiqiy orkestr. Hamda bu orkestrning dirijori yaʼni boshqaruvchisi. U skripkachilarni bir qoʻl harakati bilan toʻxtatib qoʻyadi boshqa musiqa asbobi ushlaganlarni kuchaytirib. Xuddi shunday genlar ham oʻz faoliyatini namoyon qilishda boshqaruvchiga ega. Bu boshqaruvchilarning maxsus mexanizmlari epigenetika deb ataladi.
Epigenetika gen namoyon boʻlish xarakterini oʻzgartirgan holda organizm faoliyati va koʻrinishi qayta belgilashi mumkin. Misol uchun bunday mexanizmlardan biri DNK-metilatsiyasi. Yani hammaga tanish boʻlgan DNKning sitozin asoslariga metil guruhlari biriktirib qoʻyiladi va ular faoliyati bloklanadi. Soʻng bu DNK hududi axboroti javobgar boʻlgan belgi, funksiya ham oʻzgaradi. Albatta ayrim epigenetik modifikatsiyalarda bir hudud genlar oʻchirilsa boshqa xudud yoqiladi. Chunki musiqa davom etishi kerak. Dvijor shu uchun harakat qilyabdi axir.
Epigenetikani taminlovchi jarayonlar va mexanizmlar juda juda koʻp. Ular ayrimlari I-RNK ga yoki gistonlarda ham faoliyat olib borishi mumkin. Lekin asosiysi DNK da kechadi. Insonlarda tahminan 90 foiz gen oʻchiq holatda boʻladi. Keyinchalik bu muhitga mos holda qayta tartiblanishi mumkin. Boshqa hududlar yoqiladi, qolganlari oʻchiriladi. Natijada muhitga javob reaksiyasi va yangicha koʻrinish, belgi namoyon boʻladi. Bu baxtsiz hodisalarga bogʻliq holda kechmaydi. Shunchaki hujayra ichki imkoniyatlari va mexanizmlari tufayli deyish mumkin.
Misol uchun gʻordagi koʻr baliqlar. Baliq populyatsiyalari gʻoʻrga tushganda ularning koʻzlari kerak boʻlmaydi. Oziq kam muhitda energiya tejash maqsadida organizm koʻzni yoʻqotadi. Baliqlar juda ham ajoyib yani koʻzlari yoʻq umuman. Ildizi ham. Koʻzni yoʻq boʻlishi shu kabi epigenetik nazorat orqali kelib chiqadi. Tashqi koʻrinishdagi yirik oʻzgarishlar odatda epigenetik jarayonlar orqali paydo boʻladi. Hamda bu irsiylanishi mumkin. Ota-ona oʻz avlodiga kerakli hududlar yoqilgan genlarni meros qilib oʻtkazadi. Avlod ham keyinchalik bu hududlar farqini qayta tartiblab oʻziga yoqqan musiqani yaratishi mumkin. Dirijor audiotoriya xohish-irodasidan kelib chiqib musiqa yaratganidek, epigenetik mexanizmlar ham muhit takliflari va bosimdan kelib chiqib gen hududlarini tanlaydi, ayrimlarini oʻchiradi boshqasini yoqadi.
Yuqoridagi kapalak ham aynan epigenetik modifikatsiyalar tufayli turli koʻrinishga ega. Tashqi koʻrinish qanchalik farq qilmasin aslida ularning irsiy axborot bir xil faqat namyon boʻlish yoki ishlash darajasida farqlar bor.
Masalan, boshqa koʻrinishdan misol. Inson teri hujayralari va nerv hujayralari bir xil irsiy axborotga ega. Lekin turli koʻrinishga va fiziologiyaga ega. Sabab ularning turli hududlari yoqiq holda yaʼni turli hududlari funksiya bajaryabdi. Yuqoridagi misoldan kelib chiqsak turli musiqa asboblari musiqa yaratyabdi. Teri hujayralari ham nerv hujayralarida bor irsiy axborotga ega faqat nerv hujayrasi boʻlishni taminlovchi genlar terida oʻchiq. Nervlarda esa aksi teri boʻlish oʻchiq. Bu nafaqat teri va nervda balki butun tana va uning turli hujayralari oʻrtasida bor. Terida nafaqat teri, nerv axboroti balki me'daosti bezi, nafas aʼzolari..... ga xos axborot ham bor lekin oʻchiq holda.
Epigenetika kelajak sohasi. Agar epigenetik tahririlashni amalga oshirolsak ayrimlarning oʻchiq hududlarini yoqib boshqa odamga oʻtkazish imkoniga ega boʻlamiz. Bu tibbiyot va farmasevtika uchun aql bovar qilmas yangilik boʻladi. Ayniqsa qishloq xoʻjaligida hosildorlik yoki boshqa muammolarni hal qilishda ham qoʻl kelishi mumkin.
Yer trln odamni ham boqishi mumkin, buning uchun shunchaki aql bilan harakat qilish kerak. Epigenetika beradigan yutuqlar va imkoniyatlar chegarasi yoʻq.
Molekulyar dirijorlar juda ham mohir. Ular musiqani hujayra ichida yaratadi ovozini butun tabiat eshitadi.