Yevropani oʻzgartirgan kitob
Musulmon olimlarning dunyo ilm-fani va tamaddunidagi oʻrni haqida fikrlarimni eʼlon qilishni boshlagan edim. Avvalgi postimda kimyo otasi Jobir al-Hayyonning lotin tiliga tarjima qilingan asarlari Yevropa universitetlarida asosiy qoʻllanmalar boʻlganligini haqida yozgandim. Ana shu fikrlarimni davom ettirmoqchiman.
Oʻrta asrlar Yevropasida bir qator faylasuf olimlar yetishib chiqdi. Ular tabiiy fanlarning qator sohalarida bir qadar muvaffaqiyatlarga erishishdi. Tabiyotshunoslik, xususan, kimyo, tibbiyot, dorishunoslik va falsafa fanlari rivojida Albert Magnus, Rojer Bekon, Arnaldus de Villa Nova, Nikolas Flamel, Paratsels... Eʼtiborli jihati shuki, nomlari zikr etilgan ushbu olimlar Jobir Al-Hayyonning asarlarini oʻrganishgan. Jobir al-Hayyon Yevropada butun boshli fanlarning rivojiga oʻta kuchli taʼsir koʻrsatadi. Yevropa olimlari Jobir al-Hayyonning asarlariga sharhlar yozishgan. Birgina “Kitab al-Kimyo” asari yevropalik mutafakkirlar orasida juda mashhur boʻlib ketadi.
Oʻrta asrlarning mashhur mutafakkiri Albert Magnus “Kitab al-Kimyo” (lotinchasi “Liber de Alchemia”)ni oʻrganib, oʻzining asarlarida undan koʻp foydalanadi (iqtiboslar keltiradi), “Kitab al-Kimyo”ning butun Yevropada oʻrganilishini targʻib etadi.
Ingliz olimi Rojer Bekon ham Jobir al-Hayyonning ilmiy ishlaridan taʼsirlangan. Ilmiy tajriba va empirik usullarning qatʼiy tarafdori boʻlgan Bekon oʻz tadqiqotlarida “Kitab al-Kimyo”dan foydalanadi.
Kataloniyalik kimyogar va fizik Arnaldus de Villa Nova “Kitab al-Kimyo”ni oʻrganib, unga sharh yozadi, kimyo maʼruzalarida Jobir al-Hayyonning shu asaridan foydalanadi.
Soxta Geber nomi bilan Yevropada mashhur boʻlgan olimning “Summa Perfectionis” va “Liber Fornacum” kabi asarlariga “Kitab al-Kimyo” juda kuchli taʼsir koʻrsatadi. Asardagi koʻp usullarni oʻzlashtiradi.
Farmatsevtika va toksikologiya fanlari rivojiga katta hissa qoʻshgan Paratsels (Paracelsus) “Kitab al-Kimyo”dagi ishlarni davom ettiradi, undagi tajriba usullarini oʻz laboratoriyasida qoʻllaydi.
Xulosa oʻrnida aytajak fikrim shuki, nafaqat musulmon olimlar, balki ularning birgina kitobi – “Kitab al-Kimyo” oʻrta asrlar Yevropasidagi kimyo va unga bogʻliq qator fanlar rivojiga turtki berdi. “Kitab al-Kimyo”ga turli sharhlar yozildi, kimyo maʼruzalari shu kitob asosida tuzildi. Yevropa universitetlari kutubxonalarida asarning lotin tiliga qilingan tarjimalari eng qimmatbaho manba edi.
Umuman olganda, musulmon olimlarining hissasi shu birgina “Kitab al-Kimyo” bilan cheklanib qolmaydi. Nasib qilsa, keyingi maqolalarda har biriga alohida toʻxtalib oʻtamiz.
© Baxtiyor Abdug‘afur
Musulmon olimlarning dunyo ilm-fani va tamaddunidagi oʻrni haqida fikrlarimni eʼlon qilishni boshlagan edim. Avvalgi postimda kimyo otasi Jobir al-Hayyonning lotin tiliga tarjima qilingan asarlari Yevropa universitetlarida asosiy qoʻllanmalar boʻlganligini haqida yozgandim. Ana shu fikrlarimni davom ettirmoqchiman.
Oʻrta asrlar Yevropasida bir qator faylasuf olimlar yetishib chiqdi. Ular tabiiy fanlarning qator sohalarida bir qadar muvaffaqiyatlarga erishishdi. Tabiyotshunoslik, xususan, kimyo, tibbiyot, dorishunoslik va falsafa fanlari rivojida Albert Magnus, Rojer Bekon, Arnaldus de Villa Nova, Nikolas Flamel, Paratsels... Eʼtiborli jihati shuki, nomlari zikr etilgan ushbu olimlar Jobir Al-Hayyonning asarlarini oʻrganishgan. Jobir al-Hayyon Yevropada butun boshli fanlarning rivojiga oʻta kuchli taʼsir koʻrsatadi. Yevropa olimlari Jobir al-Hayyonning asarlariga sharhlar yozishgan. Birgina “Kitab al-Kimyo” asari yevropalik mutafakkirlar orasida juda mashhur boʻlib ketadi.
Oʻrta asrlarning mashhur mutafakkiri Albert Magnus “Kitab al-Kimyo” (lotinchasi “Liber de Alchemia”)ni oʻrganib, oʻzining asarlarida undan koʻp foydalanadi (iqtiboslar keltiradi), “Kitab al-Kimyo”ning butun Yevropada oʻrganilishini targʻib etadi.
Ingliz olimi Rojer Bekon ham Jobir al-Hayyonning ilmiy ishlaridan taʼsirlangan. Ilmiy tajriba va empirik usullarning qatʼiy tarafdori boʻlgan Bekon oʻz tadqiqotlarida “Kitab al-Kimyo”dan foydalanadi.
Kataloniyalik kimyogar va fizik Arnaldus de Villa Nova “Kitab al-Kimyo”ni oʻrganib, unga sharh yozadi, kimyo maʼruzalarida Jobir al-Hayyonning shu asaridan foydalanadi.
Soxta Geber nomi bilan Yevropada mashhur boʻlgan olimning “Summa Perfectionis” va “Liber Fornacum” kabi asarlariga “Kitab al-Kimyo” juda kuchli taʼsir koʻrsatadi. Asardagi koʻp usullarni oʻzlashtiradi.
Farmatsevtika va toksikologiya fanlari rivojiga katta hissa qoʻshgan Paratsels (Paracelsus) “Kitab al-Kimyo”dagi ishlarni davom ettiradi, undagi tajriba usullarini oʻz laboratoriyasida qoʻllaydi.
Xulosa oʻrnida aytajak fikrim shuki, nafaqat musulmon olimlar, balki ularning birgina kitobi – “Kitab al-Kimyo” oʻrta asrlar Yevropasidagi kimyo va unga bogʻliq qator fanlar rivojiga turtki berdi. “Kitab al-Kimyo”ga turli sharhlar yozildi, kimyo maʼruzalari shu kitob asosida tuzildi. Yevropa universitetlari kutubxonalarida asarning lotin tiliga qilingan tarjimalari eng qimmatbaho manba edi.
Umuman olganda, musulmon olimlarining hissasi shu birgina “Kitab al-Kimyo” bilan cheklanib qolmaydi. Nasib qilsa, keyingi maqolalarda har biriga alohida toʻxtalib oʻtamiz.
© Baxtiyor Abdug‘afur