MUSULMON MEDITSINASINING YEVROPADAGI AHAMIYATI.
Tarixni yozishda bir tomonlamalikni yomon ko'raman. Oʻtmishni ideallashtirish ham tarixchi uchun xos emas. Ammo musulmon sivilizatsiyasiga qoyil qolmaslikning iloji yo‘q.
711-yilda Shimoliy Afrika arablari Gibraltardan o'tib, Ispaniyaga bostirib kirdilar va uch yil davomida janubiy va markaziy viloyatlarni egalladilar. Keyinchalik Periney yarim oroliga boshqa arab xalqlari ham ko'chib keldilar. Yerli aholining ma'lum qismi ham islomni qabul qiladi va X asrga kelib arablar Ispaniyasi (Andalusiya) aholisini deyarli musulmonlar tashkil qiladi.
Arablar Ispaniya orqali Yevropaga ilm-fan va madaniyatning turli sohalarini olib kiradi. Bu sohalardan biri tibbiyot bo'lib, uning Yevropaga tarqalishini hozir qisqacha ko'rib chiqamiz!
1. Yevropaliklar arab Ispaniyasidagi Sharq madaniyati bilan to'qnashmaguncha tibbiyot fanining eng dastlabki ma'lumoti bilan ham tanish emas, kasalliklarni ibtidoiy yo'l bilan davolar edilar.
2. Fikrimizning dalili sifatida ispaniyalik arab tarixchisi Dusam ibn Munqis asaridan olingan quyidagi parchani keltiramiz:
"Salib yurishlari kezlari fransuz qiroli Andalus xalifasiga chopar yuborib, tajribali shifokor yuborishini iltimos qilgan. Xalifa qo'shni mamlakat qiroli iltimosini bajo keltirib, o'zining shaxsiy shifokorlaridan birini yuboradi. Qirol shifokorga bir ritsar va bir xonimni davolashni buyuradi. Ritsarning bir oyog'i yallig'lanib shishib ketgan, qorasonga aylanish xavfi bor edi. Tabib uni sharqona usul bilan davolab, xavfning oldini oladi. Xonim esa oshqozon-ichak kasalligiga duchor bo'lib, axvoli nochor edi. Tabib unga dori-darmon berib, parhez tayinlaydi, kasal ancha yengil tortadi. Ammo muolaja tugamay, qirol fransuz tabibini chaqirtirib, bemorni davolashni topshiradi. Tabib ritsarga "Ikki oyoq bilan o'lishni istaysanmi yoki bir oyoq bilan yashashni istaysanmi?" degan savol beradi va yashashni istashi haqida javob oladi. Shunda u to'nka keltirib bolta bilan ritsarning oyog'ini chopadi. Mo'ljaldagi joy chopilmagach, ikkinchi marta bolta uradi va tizza suyagini chilparchin qiladi. Yigit til tortmay o'ladi. Ayolni ko'rib "buning ichiga shayton kirib olgan, uni haydash kerak" deydi. Sarimsoq piyoz bilan hantal (горчица) yediradi. Xonimning axvoli yanada og'irlashadi. Shaytonni boshqa yo'l bilan chiqarmoqchi bo'lib xonimning sochini qirdiradi. Miya usti terisini kesib, ochilgan joyiga sarimsoq piyoz bilna ishqalaydi. Bunday muolajadan xonim ham to'ppa to'g'ri narigi dunyoga ravona bo'ladi. Xalifa shifokori Ispaniyaga qaytadi."
Ibn Munqis bundan boshqa bir qancha misollarni ham keltiradi.
3. X arsrda Salerno shahrida meditsina maktabi tashkil etilib, unda Donilo ismli yaxudiy Sharq medinsinasidan boshlang'ich ma'lumot bergan. Faqat XII asrda Toledoda Ibn Sinoning "al-Qonuni" olim vafotidan 56 yil keyin Italiyalik Herardo tomonidan soddalashtirib tarjima qilingan va shundna so'ng olim ta'limoti asrlar osha sekin-asta tarqaladi. Herardo "ash-Shifo"ni ham lotin tiliga tarjima qiladi.
4. Herardo amalga oshirgan Ibn Sino "Qonun"ining soddalashtirilgan matni XIII asrda Fransiyaga, keyinchalik boshqa mamlakatlarga kirib keldi. Ko'pincha yirik qirol va yirik aslzodalarning shaxsiy shifokorlari Ispaniyadan taklif etilgan yaxudiylar bo'lib, ular Ibn Sino ta'limoti asosida ish ko'rganlar va ibn Sino usulini Yevropada ommalashtiruvchi bo'lganlar.
5. 1279-yil Rimda yaxudiy Natan ta Metai tomonidan "al-Qonun" to'liq holatda yaxudiy tiliga ag'darilgan. Bizning tushunchamizdagi kasalxonalar Yevropada faqat 1500-yillardagina tashkil topadi. Unda Ibn Sino bilan bir qatorda ar-Roziy asarlaridan ham foydalanadilar. Ibn Sino "Qonuni" esa kitob bosish dastgohi yaratilgandan so'ng (20-30 yil ichida) 1500-yillargacha 16 marta chop etiladi. U davrda hech bir asar, hattoki isaviylarning diniy kitoblari ham bunchalik ko'p bosilmagan. "Qonun" Yevropaning hamma universitetlarida to XVIII asrgacha tibbiyot bo'yicha asriy qo'llanma bo'lib kelgani ham fakt va Yevropa meditsinasi faqat Sharq tabobati asosida ish olib borgan.
✒️@Sharqshunos_tarixchi
Tarixni yozishda bir tomonlamalikni yomon ko'raman. Oʻtmishni ideallashtirish ham tarixchi uchun xos emas. Ammo musulmon sivilizatsiyasiga qoyil qolmaslikning iloji yo‘q.
711-yilda Shimoliy Afrika arablari Gibraltardan o'tib, Ispaniyaga bostirib kirdilar va uch yil davomida janubiy va markaziy viloyatlarni egalladilar. Keyinchalik Periney yarim oroliga boshqa arab xalqlari ham ko'chib keldilar. Yerli aholining ma'lum qismi ham islomni qabul qiladi va X asrga kelib arablar Ispaniyasi (Andalusiya) aholisini deyarli musulmonlar tashkil qiladi.
Arablar Ispaniya orqali Yevropaga ilm-fan va madaniyatning turli sohalarini olib kiradi. Bu sohalardan biri tibbiyot bo'lib, uning Yevropaga tarqalishini hozir qisqacha ko'rib chiqamiz!
1. Yevropaliklar arab Ispaniyasidagi Sharq madaniyati bilan to'qnashmaguncha tibbiyot fanining eng dastlabki ma'lumoti bilan ham tanish emas, kasalliklarni ibtidoiy yo'l bilan davolar edilar.
2. Fikrimizning dalili sifatida ispaniyalik arab tarixchisi Dusam ibn Munqis asaridan olingan quyidagi parchani keltiramiz:
"Salib yurishlari kezlari fransuz qiroli Andalus xalifasiga chopar yuborib, tajribali shifokor yuborishini iltimos qilgan. Xalifa qo'shni mamlakat qiroli iltimosini bajo keltirib, o'zining shaxsiy shifokorlaridan birini yuboradi. Qirol shifokorga bir ritsar va bir xonimni davolashni buyuradi. Ritsarning bir oyog'i yallig'lanib shishib ketgan, qorasonga aylanish xavfi bor edi. Tabib uni sharqona usul bilan davolab, xavfning oldini oladi. Xonim esa oshqozon-ichak kasalligiga duchor bo'lib, axvoli nochor edi. Tabib unga dori-darmon berib, parhez tayinlaydi, kasal ancha yengil tortadi. Ammo muolaja tugamay, qirol fransuz tabibini chaqirtirib, bemorni davolashni topshiradi. Tabib ritsarga "Ikki oyoq bilan o'lishni istaysanmi yoki bir oyoq bilan yashashni istaysanmi?" degan savol beradi va yashashni istashi haqida javob oladi. Shunda u to'nka keltirib bolta bilan ritsarning oyog'ini chopadi. Mo'ljaldagi joy chopilmagach, ikkinchi marta bolta uradi va tizza suyagini chilparchin qiladi. Yigit til tortmay o'ladi. Ayolni ko'rib "buning ichiga shayton kirib olgan, uni haydash kerak" deydi. Sarimsoq piyoz bilan hantal (горчица) yediradi. Xonimning axvoli yanada og'irlashadi. Shaytonni boshqa yo'l bilan chiqarmoqchi bo'lib xonimning sochini qirdiradi. Miya usti terisini kesib, ochilgan joyiga sarimsoq piyoz bilna ishqalaydi. Bunday muolajadan xonim ham to'ppa to'g'ri narigi dunyoga ravona bo'ladi. Xalifa shifokori Ispaniyaga qaytadi."
Ibn Munqis bundan boshqa bir qancha misollarni ham keltiradi.
3. X arsrda Salerno shahrida meditsina maktabi tashkil etilib, unda Donilo ismli yaxudiy Sharq medinsinasidan boshlang'ich ma'lumot bergan. Faqat XII asrda Toledoda Ibn Sinoning "al-Qonuni" olim vafotidan 56 yil keyin Italiyalik Herardo tomonidan soddalashtirib tarjima qilingan va shundna so'ng olim ta'limoti asrlar osha sekin-asta tarqaladi. Herardo "ash-Shifo"ni ham lotin tiliga tarjima qiladi.
4. Herardo amalga oshirgan Ibn Sino "Qonun"ining soddalashtirilgan matni XIII asrda Fransiyaga, keyinchalik boshqa mamlakatlarga kirib keldi. Ko'pincha yirik qirol va yirik aslzodalarning shaxsiy shifokorlari Ispaniyadan taklif etilgan yaxudiylar bo'lib, ular Ibn Sino ta'limoti asosida ish ko'rganlar va ibn Sino usulini Yevropada ommalashtiruvchi bo'lganlar.
5. 1279-yil Rimda yaxudiy Natan ta Metai tomonidan "al-Qonun" to'liq holatda yaxudiy tiliga ag'darilgan. Bizning tushunchamizdagi kasalxonalar Yevropada faqat 1500-yillardagina tashkil topadi. Unda Ibn Sino bilan bir qatorda ar-Roziy asarlaridan ham foydalanadilar. Ibn Sino "Qonuni" esa kitob bosish dastgohi yaratilgandan so'ng (20-30 yil ichida) 1500-yillargacha 16 marta chop etiladi. U davrda hech bir asar, hattoki isaviylarning diniy kitoblari ham bunchalik ko'p bosilmagan. "Qonun" Yevropaning hamma universitetlarida to XVIII asrgacha tibbiyot bo'yicha asriy qo'llanma bo'lib kelgani ham fakt va Yevropa meditsinasi faqat Sharq tabobati asosida ish olib borgan.
✒️@Sharqshunos_tarixchi