G‘oyalar va soyalar

“Oltin qoida”

Zigong so‘radi: “Butun umr xulqimizga qo’llanma bo‘la oladigan bir so‘z bormi?
Ustoz javob berdi: Bu so‘z “shu”. O‘zingga istamagan narsani boshqalarga yuklama.
Konfutsiy, Mulohazalar, 15.24

O‘zingga yoqmagan narsani birodaringga qilma. Butun Tavrot ana shunda. Qolgan hamma gaplar ana shu o‘zakning tafsilotlari, xolos.
Ravvin Hillel. Bobil Talmudi, Shabbat risolasi.

Burchning mohiyati shudir: O‘zingga qilinsa azob beradigan ishni boshqalarga qilma.
Mahabhorat, 5

O‘zingdan yuqori mavqedagilar senga qanday munosabatda bo‘lishini istasang, pastroqdagilarga shunday munosabatda bo‘l.
Seneka, Maktublar, 47

O‘zingga yoqmagan ishni boshqaga qilma.
Budda, Udana-Varga 5.18

Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi
Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
Sizlardan birortangiz o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani birodari uchun ham ravo ko‘rmaguncha mo‘min bo‘la olmaydi.

Yuqoridagi ko‘rsatmalarning bari axloqning “Oltin qoida”si deb hisoblab kelinadi, juda ko‘p din va falsafalarda uchraydi. Faqat bir qismini keltirdim. Ular o‘rtasida biroz farqlari bo‘lishi mumkin: pozitiv (ravo ko‘rganingni ravo ko‘r shaklida) va negativ (ravo ko‘rmaganingni ravo ko‘rma shaklida). Bu qoidani “O’zarolik qoidasi” desa ham bo‘ladi.

Ba'zida ayni shu ma’noda boshqacharoq ifodada aytilishi ham mumkin, xristianlikdagi “qo‘shningni o‘zing kabi sev” ifodasi kabi. Yoki aynan shu shaklda aytilmasa ham, butun ta’limot mohiyati shundan iborat bo‘ladi.

@khurshidyuldosh

“Yaqinda Virjiniya universiteti shifoxonasida shunday hodisa sodir bo‘ldi. Qirq yoshlardagi bir maktab o‘qituvchisi to‘satdan fohishaxonalarga qatnaydigan, bolalar pornografiyasi ko‘radigan va yosh qizlarga tegajoqlik qiladigan bo‘lib qoldi. Ko‘p o‘tmay u hibsga olindi va voyaga yetmaganlarga nisbatan shilqimlik qilishda aybdor deb topildi. Hukm o‘qilishidan bir kun oldin u boshi qattiq og‘riyotgani va uy egasini (Xotini uni bir necha oy oldin uydan haydab yuborgani sababli bir ayolning uyida ijarada turar ekan) zo‘rlashga xohishi kuchayib ketgani tufayli shifoxonaning shoshilinch yordam bo‘limiga bordi. Hatto shifokor bilan suhbatlashayotgan paytda ham u yonidan o‘tib ketayotgan hamshiralarni o‘zi bilan yotishga undardi. Miya tekshiruvi shuni ko‘rsatdiki, uning peshona qismidagi ulkan o‘simta boshqa hamma narsani siqib qo‘ygan, natijada bosh miya noo‘rin xulqni tiyish va oqibatlar haqida o‘ylash vazifasini bajara olmayotgandi. (Aqli raso odam hukm o‘qilishidan bir kun oldin bunday qiliq qilarmidi?) O‘simta olib tashlangach, uning tiyiqsiz jinsiy mayli yo‘qoldi. Ammo keyingi yili o‘simta qayta paydo bo‘lganda, yana o‘sha xulq paydo bo‘ldi; o‘simta yana olib tashlangach esa, belgilar yana yo‘qoldi.” (Jonathan Haidt. The Happiness Hypothesis)

Bunga o‘xshash voqealar, tadqiqotlar haqida o‘qigach, o‘ylab qolasiz: insonda iroda erkinligi bormi? Inson xulqining qancha qismi tarbiyaga bog‘liq? Jinoyatchilarning qanchasi sog’ odam? Jazo jinoyatdan tiyadi desak, miyadagi nazorat qiluvchi qism ishlamasa, bu qanchalik samara beradi? Fan kuni kelib, xulqimizning qancha qismi ixtiyorimizdan tashqari ekanligini aniqladi ham deylik, bu bizning axloq, qoralash va oqlash, jazo va mukofot haqidagi tushunchalarimizga qanchalik ta‘sir qiladi? Eng muhim savol: insonning oliy maqomi haqidagi tushunchalarga-chi?

Yuqoridagi voqeani bir misolda dersiz, bunaqa misollar juda ko‘p.

@khurshidyuldosh

Tovarlar va xizmatlar borasida erkin bozor iqtisodi bo‘lishi kerakligi, monopoliyaga yo‘l qo‘ymaslik lozimligi, monopoliya sharoitida ularning sifati tushib, narxi qimmatlashi aytiladi. G‘oyalar, qarashlar, e’tiqodlar masalasida ham erkin raqobat va erkin “iqtisod” bo‘lsa-chi?

Sun’iy yo‘l bilan himoya qilingan (monopollashtirilgan), chellenjga uchramagan, raqobatdan asralgan g‘oya, qarash tagi puch (sifatsiz) bo‘lishi mumkin-ku!

Biz pluralizm deb ataydigan narsa ham shu — g‘oya, e’tiqod, turmush tarzidagi “erkin bozor”. To‘g‘ri, ayrimlarini ta'qiqlash mumkin, qurol sotishni taqiqlagan kabi. Ammo baribir mutlaq ko‘pchiligiga ruxsat beriladi.

@khurshidyuldosh

#yugurik_xayol

Begonalashuv va o‘zlik inqirozi

Odam o‘zi yashab turgan jamiyatdan begonalashadi ba’zida. Bu begonalashuv avval fikrda paydo bo‘ladi. Ya’ni o‘zingiz yashab turgan jamiyatdagi odatlar, ishonchlarni qabul qila olmaganingizda boshlanadi. Fikriy begonalashuv kuchayib borsa, xulqiy begonalashuvga o‘tadi. Bu hol uzoq davom etsa, so‘ngidan yolg‘izlik keladi — atrofing to‘la odam, ammo yolg‘izsan.

Ana shu yerda yana bir muammo yuzaga keladi: o‘zlik inqirozi (identity crisis). Odam o‘zining kimligini, dunyodagi o‘rnini yo‘qotib qo‘yadi, chunki suyaydigan, ma’nan dastaklaydigan jamiyat yo‘q. Odam ijtimoiy jonzot, jamoasiz u qandaydir nonormal vaziyatga tushib qoladi.

Ba’zida jamiyat rasvo bo‘lishi, o‘sha begonalashgan odam esa axloqan to‘g‘ri yo‘lda bo‘lishi ham mumkin, ba’zan esa buning aksi. Mayli, bu qadriyatlar va axloq masalasi. Gap begonalashuv haqida edi.

Xullas, ilgari asosan nisbatan o‘qimishli, mustaqil va sarkash fikrlovchilarda begonalashuv kuzatilar edi. Hozir esa… Hozir ular soni ancha ko‘paygan.

Internet va ijtimoiy tarmoqlar qadriyatlar pluralizmini yaratdi. Uyingizdan chiqmay butun dunyo qadriyatlaridan boxabar bo‘lish, turli propagandalar ta’siriga tushish mumkin. Ilgari zamonlarda ko‘p sayohat qiladiganlar axloqiy va madaniy jihatdan o‘z tug‘ilib o‘sgan jamiyatidan uzoqlashardi. Hozir uzoqqa ketish shart emas. Kamiga odamlarning yuzma-yuz muloqoti virtualga ko‘chgach, jamiyatning axloqiy bosimi va ta’siri kamayadi. Ana shunda jamiyatda turfa o‘zliklar tarqaydi. Bu jarayonning, deylik, o‘smirlarga ta’siri asorati bir umrlik bo‘lishi mumkin. Ya’ni birgina jamiyatda o‘zaro begona avlod yetishadi. Jamiyat o‘zaro begonalashgan odamlarning tirikchilik uchungina hamkorligidan iborat bo‘lib qoladi. O‘zlik inqirozi o‘tkir tus oladi, depressiyaga chalinganlar soni ortadi.

Xullas, ilgari oz sonli odamlarning muammosi bo‘lgan masala ancha ko‘proq odamlar boshog‘rig‘iga aylanishi mumkin. Avvalgi postimda sotsial mediani “buyuk tenglashtiruvchi” degan edim. Ha, u hatto begonalashtirish va o‘zlik inqirozi masalasida ham hammani tenglashtirmoqda.

Men jamiyatda fikrlar, e’tiqodlar pluralizmi bo‘lishi tarafdoriman. Ammo barcha turfaxilliklar asosida ularni birlashtirib turuvchi fundamental qadriyatlar bo‘lishi zarur. Masalan, va’daga vafoni va rostlikni ana shunday qadriyat hisoblayman. O‘zganing o‘zgaga zarar bermaydigan xulqiga nisbatan tolerantlikni ham fundamental qadriyat deb bilaman. Ammo ana shunday fundamental qadriyatlar yo‘qolsa, bunday sharoitdagi pluralizm shunchaki ijtimoiy parokandalik bo‘ladi. Me’yor - o‘ta birxillashtirish va o‘ta fragmentallashtirish oralig‘ida, faqat uni aniqlashtirib olish zarur.

Jonathan Haidtning "Anxious Generation" kitobida buni tasdiqlovchi ko‘plab tadqiqotlar keltirilgan. Menimcha, shu kitobni o‘zbekchaga o‘girish kerak. Kitobda keltirilgan holatlarga o‘zimizda juda ko‘p guvoh bo‘lyapman.

@khurshidyuldosh

#yugurik_xayol

Great equalizer

Sotsial media “buyuk tenglashtiruvchi”. Hammani tenglashtirib qo‘yadi u. Unda olimu omi teng gaplashadi. Bahslar natijasini asoslilik emas, baland ovozlik “hal qiladi”. Ovoz baland bo’lishi uchun esa baland prestij kerak. Sotsial mediada prestij qozonish shartlari esa noboproq. (O‘zimga yoqmaganidan shunday deyapman. 😊)

Kim ko‘proq prestijga ega bo‘ladi, ya’ni influenser bo‘ladi? Eng ko‘p followeri bor, eng ko‘p layk yig‘adigan, postlari eng ko‘p ulashiladiganlar. Kimlar o‘sha — ko‘proq odamlarga yoqadigan, ularni qiziqtiradiganlar.

Kechirasiz-u, ommaning aksar qismi johil bo‘ladi. Johillar kimni influenserga aylantirishi mumkin? O‘ziga o‘xshagan, o‘zi kabi tushunadiganlarni, tabiiy. Demak, omma o‘zi kabi johil, ammo shuhratparast, serambitsiya bo‘lgan odamni mashhurga aylantiradi. Qarabsizki, o‘sha influenser bilan hamma hisoblashadigan bo‘ladi, zero aholi orasidagi mashhurlik uni ta’sirli shaxsga aylantiradi. So‘ng uni nisbatan o‘qimishliroq davralarda, boshqaruv doiralarida ham o‘ralashib yurganini ko‘ramiz. Hatto o‘qimishliroq odamlar ham beixtiyor o‘sha influenserga taqlid qilib qoladi. Nega? Javobi oddiy: u mashhur, muvaffaqiyatli, omma taniydigan, xullas, bu tomoni prestige bias. Muvaffaqiyatlimi, demak, to‘g‘ri yo’lda.

Qarabsizki, sotsial media odamlarni tenglashtiradi — didini, qiziqishini, qadriyatini. Chunki hamma — kattayu kichik, yoshu qari, avomu xos ergashadigan role model’larni saviyasiz omma yaratadi va ular orqali maqomlar tenglashadi. O‘rtamiyonalar qarichi influenser orqali butun jamiyat qarichiga aylanadi.

Bu bilan influenserlarning hammasi johil demoqchi emasman. Ammo u o‘z maqomini saqlash uchun ko‘pchilikka yoqadigan imij yaratishga majbur. Aks holda, followeri biror 10 mingdan (bizda) keskin ortib ketishi qiyin.

Qadriyatlarimizni kim yo nima belgilayotganiga qarashimiz lozim. Hech kim o‘z-o‘zidan omma oldida “role model” bo‘lib qolmaydi. U ham qandaydir mezon, qandaydir qadriyat asosida shu maqomga erishadi. Masala ana shunda: ba’zan nobop mezonlar asosida role model paydo bo‘ladi va shu model o‘sha mezonlarni yanada kuchaytiradi. U tomoni fosid doira (vicious circle).

PS. Ba’zida tuyqus kelgan fikr yo xayolni yozib ketaman, aybga buyurmaysiz.

@khurshidyuldosh

Stoiklar, epikurchilar va skeptiklar

Tarixda “Ellin davri” deb ataladigan mil. avv. 4 asr oxirgi choragidan (Makedoniyalik Aleksandrdan) to miloddan avvalgi 1 asr o‘rtalarigacha bo‘lgan (Rim ellinlarni bo‘ysundirib, Misrni egallagungacha) vaqt oralig‘ida asosan uch falsafiy oqim o‘zaro raqobatda bo‘lgan. Bular: stoiklar, epikurchilar va skeptiklar. Stoik va skeptiklar asosan Suqrotni o‘zlariga ustozi avval deb bilgan bo‘lsa, epikurchilar Suqrotgacha bo‘lgan faylasuflardan, xususan, Demokritdan ilhom olgan.

Ularning ijtimoiy hayotdagi asosiy bahsi inson uchun hayotda eng muhimi nima degan savol ustida edi. Epikurchilar azobdan xolilikni muhim maqsad deb bilsa, stoiklar azobdan xolilikka intilishning o‘zi hayotni azobga aylantiradi deb hisoblagan. Skeptiklar esa inson uchun nima eng oliy qadriyat bo‘lishini ratsional asoslab bo‘lmaydi deb hisoblagan va qolgan ikki oqimni dogmatiklar deb atagan. Atigi ana shu bir savol ustidagi bahs butun boshli axloq va inson falsafasiga ulanib ketgan.

Bu uch falsafiy yo‘nalish O‘rta asrlarda Arastu va Aflotunning soyasida qolib ketgan edi. Renessans davriga kelib, sxolastik va teologik falsafadan bezgan mutafakkirlar ularga qo‘shib, Arastu va Aflotundan ham voz kechdi, ellin davrining yana o‘sha uch falsafasiga qiziqa boshladi. To 19-asrgacha yashagan faylasuflar asarlarini titkilasangiz, ularda Aflotun va Arastuni kam uchratasiz. Ularning o‘rnida Sitseron, Lukretsiy, Seneka, Plutarx, Epiktet kabi ana shu uch falsafiy yo‘nalish vakillari nomlari ko‘proq keladi. Spinoza, Dekart, Laybniz, Monten, Monteskye, Hyum… bular Sitseron va Plutarxni o‘qishgan, Arastuga sezilarli darajada kam murojaat qilingan.

19-asrdan boshlab ellin va Rim faylasuflari yana orqa planga o‘tib, Arastu va Aflotun avvalgi maqomini egallay boshladi.

Falsafa tarixi o‘zi shunday — maqom va e’tibor u faylasufdan bu faylasufga va yana aksinchasiga o‘tib turadi. Insonlarning qiziqishlari, hayotiy muammolari o‘zgaradi va shunga mos ravishda falsafalari ham. Tabiiyki, yangi ehtiyojga mos falsafani allaqachon ifodalab ketgan faylasuf albatta topiladi va ulug‘lana boshlaydi.

Mana, oxirgi yillarda stoiklarga qiziqish kuchaydi. Stoik konferensiyalar, stoik haftaliklar o‘ta boshladi. Stoiklardan ilhomlangan mualliflar ularning fikrlariga zamonaviy to‘n kiydirib, kitob yoza boshlashdi. Demak, bugungi kunda o‘sha stoikcha qarashga qayerlardadir ehtiyoj kuchaygan.

Shuni o‘ylab stoiklar va epikurchilarning qarashlarini o‘ta sodda shaklda tushuntiradigan ikkita kitobchani o‘zbekchaga tarjima qilishga ahd qildim. (Bir oylarda ikkisini ham bitkazsam kerak.) Skeptiklar borasida ham birorta kitob topsam, uni ham o‘zbek o‘quvchisiga yetkazish niyatim bor. Lekin hozircha, skeptiklar haqida o‘qiganlarim o‘quvchiga biroz og‘irroqdek tuyulyapti. Juda qiziqqanlar Sitseron (akademik skeptik) va Sekst Empirikning (pirronist skeptik) kitoblarini o‘qishi mumkin.

@khurshidyuldosh

Одамнинг бахти ёки ҳаётдан қониқиши унинг бойлигига қанчалик боғлиқ?

Бахт учун маълум даражада бойлик бўлиши керак, албатта. Буни инкор қилиш ярамайди. Лекин бу ягона сабаб эмас. Яна бир омил борки, кўпчилик бунга эътибор бермайди. Бу – кутилма. Ҳар бир инсоннинг ҳаётдан ўз кутилмалари бўлади. Тасаввур қилайлик, икки камбағал одам – даромади бир хил, турмуш шароити бир хил. Аммо ҳаётдан кутилмалари турли. Бири кўпроқ кутади, бошқаси камроқ. Кутилмаси кўпроқ одамнинг ўз турмушидан норозилиги мос равишда кўпроқ бўлади. Кутилманинг кўпроқ ёки камроқ бўлиши унинг ўзини кимга ёки кимларга солиштириши билан белгиланади. Одатда кутилмаси кўпроқ камбағал ўз турмушини нисбатан бойроқ одамникига қиёслайди. Ижтимоий тармоқларнинг оммалашуви камбағалларнинг бойлар ҳаётидан хабардорлик даражасини оширди. Илгари камбағаллар одатда ўз маҳалласидаги бирор бойга ўзини қиёсларди, ҳозир “Инстаграм”да ўз ҳаётини кўз-кўз қилувчи исталган бойга қиёслаши мумкин. Оқибатда кутилмалар аввалгига нисбатан ортган. Одамнинг ўртача турмуш даражаси ўсиши кутилманинг ўсишидан ортда қолса, у ўзини бахтли ҳис қилиши камайиб бораверади, гарчи ҳаёти яхшиланиб бораётган бўлса ҳам. Кутилма кўтарилиши таълим, соғлиқни сақлаш, экология, озиқ-овқат сифатига нисбатан талаблар ортиб боришида ҳам кўринади. Қачонлардир интернет тезлиги 20 Мб бўлганда одамлар хурсанд бўлар эди, ҳозир бу кам. Қачонлардир одамлар 10 та фарзандидан 5-таси тирик қолса ҳам бахтли эди.

Нима учун баъзида бойроқ жамиятларда одамлар ўзини бахтсизроқ ҳис қилиши сабабини кутилма билан ҳам ўлчаш мумкин. Дунёга ёпиқ, дунё бехабар ва ҳамма камбағал бўлган давлатларда одамлар ўзини бахтлироқ ҳис қилиши мумкин деса, ҳайрон бўлмасдим.

Бахтлиликни фақат моддий кутилма билан ўлчаш ҳам тўғри эмас. Кам сонли бўлса-да, маънавий талаблари бўлган идеалист, романтик одамлар ҳам бор. Масалан, эркинликни истовчи одамнинг реалда эркинлашиш даражаси унинг идеалидаги эркинлик, яъни кутилма эркинлигидан ортда қолса, у ҳам ўзини эрксиз, тутқундек ҳис қилиши мумкин. Ёки перфекционистларда кутилмалар баландроқ бўлгани учун ҳаётда жиғига тегадиган ҳолатларга кўпроқ учрайди.

Кутилмаларнинг юқорилаши жамиятнинг умуман ривожланиши учун яхши, одамлар кўпроқ талаб қилади, каттароғига интилади ва ўсиш бўлади. Аммо бу алоҳида шахсларнинг руҳан зўриқиши ҳисобига рўй беради.

Хуллас, ўзимни бахтсиз ҳис қилсам, ўйлаб кўришим керак: бу ҳаётим реалда ёмонлашгани учунми ёки кутилмам ўсгани учун? Баъзида иррационал истаклар одамни бахтсиз қилади.

Яхши ҳаёт қандай ҳаёт ўзи? Қандай ҳаёт инсон учун муносиб ҳаёт ҳисобланади? Булар фалсафий саволлар. Ана шу саволларга ҳар кимнинг (онгли, англанган ҳаёт кечирадиган ҳар кимнинг) ўз аниқ жавоби бўлиши керак. Менимча, ана шунда кутилмаларни ҳам нисбатан назорат қилиш осонлашади.

@khurshidyuldosh

МУНДАРИЖА
1. Nega boshqalarning aqliga ergashmaslik kerak?
2. Individualism nima va u bizga nega kerak?
3. Neojadidlar qayerda xato qildi? Tanqid va taklif
4. Falsafadan nima naf?
5. Axloqiylik mehvari
6. Zaruriyatdagi tasodif – mo’jiza nima?
7. Falsafiy so'roqlash nima?
8. "Qur'on ilmlari" ni o'qib...
9. Fakt va naql: din va fan o‘rtasidagi paradigmal farq. Dindagi ratsionallik va irratsionallik qay holatlarda ko‘rinadi?
Fakt va naql: fan va dinning paradigma farqi (javob)
10. Axloq evolyutsiya mahsuli
11. Effective altruism nima?
12. Тарихнинг мафкуравий ўзгарувчан ва турғун даврлари
13. Albert Eynshteyn. Din va fan
14. Христианликнинг чўкиши қандай бошланган?
15. Sotsial konstruksiyalar nima? Ularni qanday farqlash mumkin?
16. Билим нима?
17. Til va tafakkur: fikriy mujmallik haqida mulohazalar
18. Фикрий эксперимент ва илмий фантастика
19. Жон Ролзнинг “Ҳомила” фикрий эксперименти
20. Конкретлик ва абстрактлик нима?
Конкретлик ва абстрактлик нима? (Аввалгининг давоми)
21. Modern davlat payg’ambarlari: Hobbs, Lokk, Monteskye va Russo
22. Илмбозлик васвасаси
23. Исломофобия ваҳимаси
Islomofobiya xavfmi yo bir vahima?
24. Қандай мафкура хавфлироқ?
25. Nima uchun ateizm din emas?
26. Қуллик, тирания, демократия
27. Нима учун чексиз толерант бўлиш либерализмга мувофиқ эмас?
Ҳамма бало тоқатсизликда
28. Руҳий касаллик ва соғломлик
29. Фалсафий матн қандай бўлади?
30. Иммануил Кант ва Мишель Фуко
31. Qadriyat absolyut bo‘lmasligi kerak
32. Хабарни текшириш
33. "1984". Ўзгача талқин
34. Libos shaxsni yashirmasligi kerak
35. Бурқа ва шахсий дахлсизлик
36. Канал номи нима учун "Ғоялар ва соялар"?
37. Шахсиятни ишонч кўрсатадими ёки амал?
38. Догматизм дин билан чекланмайди
Догматизм дин билан чекланмайди (давоми)
39. Исмоил Ғаспирали фикрларидаги айрим зиддиятлар
40. Чор Империясида плюрализм. Адиб Ҳолиддан иқтибос
41. Уламо нега ислоҳотга қарши эди? Адиб Ҳолиддан иқтибос
42. Сунъий ақл ва санъат
43. Конформизм ва ўзгачалик
44. Китоб таржимасидаги қисқартиришлар ҳақида
45. Дэвид Ҳюм. Тарихни ўрганиш ҳақида
46. Ахлоқда аксиома бўлиши мумкинми?
47. Шахсий ва ижтимоий ҳаётни ажратиш
48. Гармония, турфа хиллик ва Хитой
49. Билим ва адабиёт
50. Нозим Сафарий билан чақчақ
51. Шеърият ва сўз эркинлиги
Шеърият ва сўз эркинлиги (давоми)
52. “Табиий” “яхши”нинг маънодоши эмас
53. Хато саволлар ҳақида
54. Fikrning subyektiv yoki obyektivligi
55. Исломда феминизм
56. Мўъжизага ишонасизми?
57. Қоғоз ва бадан. Екатерина II ва файласуфлар
58. Маърифатчилар ва романтиклар маънавият ҳақида
59. “Мен кимман?” ва “Мен учун нима муҳим?”
60. Славянофиллар ва западниклар. Рус консерваторлари ва либераллари ҳақида
61. Консерватизм плюрализмдир, либерализм империялизмдир
62. Жамият ахлоқини бузувчи икки иллат. Ишончсизлик ва қўрқув
63. Хусусий мулк ҳуқуқи чексизми?
64. Далиллар етарли бўлмаганда хулоса чиқаришга шошмаслик
65. Платонча севги
66. Фалсафий матнни ўқиш қандай малакани шакллантиради ва у нимага керак?
67. Истак, фикр, пессимизм ва оптимизм ҳақида
68. Дилмурод Қуроновнинг ижодий эркинлик ҳақидаги фикрларига муносабат
69. Китоб турлари. Қачон нимани ўқиш керак?
70. Беҳуда баҳслар ҳақида
71. Тадбиркор фалсафаси
72. Метафизика нима ва у дунёқарашга қандай таъсир қилади?
73. Huquq falsafasi va huquqshunoslik farqi
74. Yolg‘ondan haqiqat yasash
75. Қуруқ тарғибот нега ишламаяпти?
76. Ҳокимият учун курашнинг уч йўли - қаерда ва қандай?
77. Ёрлиқ осиш - Қудрат ўйини
78. O’lim jazosi haqida
O’lim jazosi haqida (davomi)
79. Ирқчилик ҳақида
80. Оломон цензураси. Кўринмас кишанлар
81. Фалсафа фанми?
82. Ижтимоий фанларда башорат
83. Интеллектуал камтарлик ҳақида
84. Юзакилик ва анахронизм
85. Ирода эркинлиги ҳақида
86. Ma’naviyat bo’lmasa ham, ma’no bo’laveradi
87. Тоқатсизлашаётган Миллий мафкура ва Маънавият
88. Ўзини либерал ҳисоблаётганлар учун бош ғоялар
89. Файласуф ва донишманднинг фарқи нима?
90. Ультиматум ўйини
91. Факт ва назария, эволюция
92. Мистик тажриба ҳақида

Мен одатда кундалик ҳайп мавзуларда ёзмайман. Мана шу каналга қўйганим айрим постлар 6-7 йил илгари кундаликка ёзилган гаплар. Бугун ёзиб, эълон қиляпти деб ўйлашлари мумкин. Айримлари бир ой олдин, яна айримлари кўчани айлангани чиққанда туйқус келиб қолган фикр.

Гап шундаки, ижтимоий тармоқлар мен ёзадиган мавзулар учун унчалик боп платформа эмас. Мавзу аҳамияти эскирмаса ҳам, пастга тушиб, йўқолиб кетаверади. Шунгами, ҳаммаси ҳавога соврилаётгандек туюлади. Wordpress каби блоглар сал тузукроқ. Чунки у ерда бир саҳифалик постни таҳрир қилиб, бойитиб, мисолларни кўпайтириб кетаверса бўлади. Баъзида аввалига митти пост кўринишида қўйилган матн бир йилдан кейин 10 саҳифали каттагина мақолага айланган ҳолатлар бўлган.

Телеграм кундалик янгиликларга изоҳ бериш учун қулай экан, ёзасизу унутасиз, тамом. Буниси эса менга доим ҳам тўғри келмайди. Ҳайпга сабаб бўлган ҳар қандай маълумот, хабарга шубҳа билан қараганим боис, янги тафсилотлар чиқмагунча у ҳақда тугал фикрим бўлмайди. Тугал фикр шаклланганда эса ҳайп мавзу эскириб, ҳеч кимга қизиғи қолмайди. Бир ой олдин роса муҳокама бўлган масалада чанг босилгач гапириш эриш туюлади.

Шунинг учун маъқул ёндашув алоҳида воқеалар ҳақида эмас, тенденциялар ҳақида гапириш деб ўйлайман. Тенденциялар бир-бирига сиртдан қараганда боғлиқ эмасдек кўринган, аммо асли бир бўлган жараёнлардир. Уларни каттароқ масштабдаги контекстга қўйиш мумкин, ҳам горизонтал (маконда), ҳам вертикал (вақтда). Бироқ бунақа жараёнлар эса кўпчиликка қизиқ эмас. Масалан, умуман коррупцион тизим ҳақида гапирсанг, ҳеч кимга қизиқмас, аммо Эшмат ёки Тошматнинг аниқ бир бузуқлиги ҳақида гапирсанг қизиқ. Аммо бу менга қизиқ эмас. Чунки Эшмат ёки Тошматнинг бузуқлик қилишига йўл берадиган ҳам, уни чеклайдиган ҳам тизимдир, институтлардир. Янги ва янги эшматвой, тошматвойларнинг бузуқ чиқавериши муаммо одамларда эмас, тизимда эканлигига далолат қилади. Ҳокимни сўкамиз, вазирни лаънатлаймиз… янги ва янгилари келаверади, лаънатлаш акциялари ҳайп кўринишини олади ва вақт ўтиб босилади, муаммо эса жойида қолади. Аслида-ку аксар тизимли муаммоларнинг ечими дунё тажрибасида бор, шунчаки татбиқ қилинмайди.

Шунга Телеграмда канал юритиш қанчалик кераклиги ҳақида ўйлаб қоляпман. Чунки Телеграмга аксар одамлар бирор нарсани жиддий ўқиш учун эмас, эрмакка кўз югуртириш учун киради. Табиийки, мулоҳаза қилишни талаб қиладиган ҳар қандай узун пост тушунилмай қолади.

Канални давом эттириш учун ўзимга баҳона топдим: Кундаликка ёзиб қўяётган мулоҳаза, фикрларимнинг айримларини бошқалар билан бўлишаман. Бу канал ана шу бўлишиш учун бир платформа. Баъзида эски ёзганларимни ўқиб ўтираман, ўшанда қандай фикрлаганим қизиқ. Шу боис илгари ёзилган, аммо вақтга у қадар боғлиқ бўлмаган мавзуларни мундарижа қилиб қўйдим. Ўзимга ҳам керак бўлиб қолар деб.

>> Хўш, бу воизлар шуни тушунмайдими?
Менимча тушунади, аммо дини ислом ҳимояси учун хийла жоиздир деб билади. Исломга кўра, урушда хийла қилиш жоиз ишдир. Воизлар эса ўзларини “ислом душманлари”га қарши фикрий уруш ҳолатида деб билади. Демак, тарафдорлари сонини кўпайтириш учун, мухолифларни ғирром йўл билан бўлса ҳам мағлуб этиш учун хийла ишлатишни шаръан мумкин деб ҳисоблайди. Бошқача айтганда, каттароқ наф учун кичикроқ зарарга рози бўлади. Шунинг учун, мулла рост гапиради ва доим холис деган мифни улоқтириб ташланг, ёлғонни ҳам, хийлани ҳам оқлаш учун шаръий йўл топса бўлади ва бу уларнинг виждонини анча енгиллаштиради. Хийла қилаётган одам эса ҳеч қачон буни очиқ тан олмайди. Мана, нима учун биз турли диний сайтлар, каналларда текширилмаган маълумотлар, дезинформацияга дуч келамиз, воизлар ҳеч иккиланмай одамларни айблаб ташлаётганини кўрамиз. Улар учун бу дин йўлидаги курашдир, бу курашда хийлага ўрин бор.

Бу гапларим тасдиқланмаслигини жуда истардим, аммо йилдан йилга юзлар очилгани сари эски хавотирли гипотезам тасдиқланиб боряпти.

@khurshidyuldosh

Диний воиз Мубашшир Аҳмад миллатимизга турли ёт унсурлар хавфидан огоҳлантирибди. Либерализм, атеизм, деизм, феминизм каби унсурлар бизга ёт, бегона, зарарли эмиш ва кимки буларни қабул қилса, миллатга, динга, ота-боболарига “хоин” бўлар эмиш.

Нима у ёт унсур? Четдан нимадир кириб келиши уни инкор этиш учун етарли асосми? Кимдир четдан кириб келган ниманидир қабул қилса, демак у ота-боболари танлаган қайсидир йўлдан юз ўгирган, яъни хоин бўладими?
Бутун ҳаёт тарзимиз ёт унсурлардан иборат-ку!

Бизда парламент тизими бор. Илгари бизда бўлганми шунақа институт? Номига бўлса ҳам, президентни сайлаш одати бор. Бизда илгари шунақа одат бўлганми? Боболаримиз йўли деб, хонликка қайтайликми? Ёзувимиз кирилл ёки лотинда. Ота-боболаримиз қайси ёзувни ишлатган? Арабми? Араб ёзувидан илгари-чи? Мактабларда қиз ва ўғил болалар бирга таълим олади? Аждодларимиз шундай қилганми? Турли дунёвий байрамлар – мустақиллик, Янги йил, 8 март аждодларимиз байрамими? Қачонлардир аждодларимиз зардуштий, тангричи ёки буддист бўлган. Уларнинг авлодлари исломни қабул қилди. Шунда бизнинг исломни қабул қилган аждодларимиз ўз аждодларига хоинлик қилганми? Яъни, биз хоинларнинг авлодларимизми? Жадидлар янгича таълимни жорий қилмоқчи бўлганда эски йўл тарафдорларининг қаршилигига учраган. Чунки жадидлар ҳам европача таълимни жорий қилиб, боболари йўлига “хоинлик” қилаётган эди.

Ҳозир мен тангричиликни қабул қилиб, йигирма аср илгариги аждодларимиз йўлига қайтсам, хоин бўламанми? Ёки у вақтлардаги боболаримиз бобо эмасми бизга? Қайси бобомизни асос қилиб оламиз?

Четдан ниманики қабул қилиш, аждодларга хоинлик бўлса, ўз қобиғимизга ўраниб яшашимиз керакми? Турли маданий, илмий, фалсафий ғоялар ва қарашлар дунё бўйлаб кўчиб, халқдан халққа ўтиб юради. Демак, биз ҳаммасидан мосуво бўлишимиз ва бобомиз берган “кийим”га садоқат сақлашимиз керак, шундайми?

Бирор инглиз исломни қабул қилса, бу воизлар уни мақтайди, ҳидоят топди дейди. Нега уни "хоин" демайдилар? Ахир боболари динидан кечяпти-ку! Хоинликнинг бирор холис таърифи борми ўзи?

Бу воиз Мубашшир Аҳмад “хоин” сифатида айблаш учун келтирган “аргумент”. Ўзингники бўлмаса, демак хоинсан. Аммо бу моҳиятан пуч аргумент, уни ўзини ўзига қарши ишлатиш мумкин. Чунки бобонинг йўли сифатида ҳимоя қилинаётган исталган ҳаёт тарзи қачонлардир ёт унсур бўлган. Масалага бу тарзда қаралса, боболарига хоин бўлмаган ҳеч ким йўқ. Ҳатто бу одамнинг ўзи ҳам хоин бўлиб қолади. Туркийларнинг авлоди араб маданий экспансиясига хизмат қилмоқда ва бошқаларни хоинликда айбламоқда десам, қайсидир маънода ҳақ бўлиб чиқаман, агар унинг мантиғини қабул қилсам. Агар биз ҳозир янги бир динни қабул қилиб, “хоин”га айлансак, орадан минг йил ўтиб, 3023 йилнинг Мубашшир Аҳмади шу динни боболаримизники деб, бошқаларни хоинликда айблаётган бўлади.

Келинглар, тафаккур уфқимизни кенгайтириб, каттароқ макон ва замон миқёсида қарайлик. Кенг фикрлилик дегани шу бўлади.

Башарти бу миллат турғун бир жойда қотиб қолишни истамаса, янги ғояларга очиқ бўлиши керак. Қайси ғояни қабул ёки инкор қилиш ғояларнинг ўзаро кураши ва мулоқоти асосида кечиши лозим. Муҳолифнинг шахсини ҳақоратлаш, унинг овозини ўчиришга бу тахлит уриниш ютқазишнинг биринчи белгисидир. Тушунаман, ўзгаришлар доим оғриқли кечган. Бошқаларга тоқатлилик, бағрикенглик, тўғрисўзликни, босиқликни ўргатишга даъво қилаётган одам, аввало ўзи ўшандай бўлиши керак эмасми?

Яна бошқа бир жиҳати шуки, бу одам ва у кабилар либерализм, деизм, феминизм каби “ёт” унсурлар ҳақида гапириб, уларга лой чапласа, одатда ўзини либерал ёки деист ҳисоблайдиган кимларнидир эсга олади, уларнинг қилмишини қоралайди ва, мана, либерализмнинг аҳволи дейди. Либерализмнинг алоҳида бирор фундаментал ғоясини олиб, ўшани таҳлил қилаётганини эса кўрганим йўқ. (Таҳлил қилиш учун ҳам билим, ақлий салоҳият ва ҳолислик керак.) Бу худди бирор мусулмон қилаётган ишни кўрсатиб, мана исломнинг аҳволи деган каби иш. Ғоя эмас, шахсларга, гуруҳларга эътибор қаратиш, таълимотни қоралаш учун етарли эмас. >>

Тарафкашлик, тортишувлар кўпайиб боргани сари одамлар ўзи мансуб бўлган томоннинг ютуғию камчилигини беихтиёр бирдек ҳимоя қилади, қарши томоннинг ютуғиниям нуқсонини ҳам бирдек қоралай бошлайди. Ҳақиқат масаласи бир чеккага сурилиб, ғалаба қозониш масаласи олд ўринга чиқади.

Бу жуда ёмон тенденция, шунинг учун исталган мавзуда баҳслар бошланганда бирдан қўшилиб кетишдан тийилган маъқул. Шунчаки четдан кузатиш керак. Бироз ўтгач, аста ойдинлаша бошлайди. Томонларни эшита бошлайсиз. Агар аввал бошданоқ қўшилсангиз, ўзингизни рақибга қарши чиққан ўйинчидек ҳис қиласиз, натижада ўз томонингиз ва қарши томондагиларнинг гапларини фақат мақсадингизга мослаб қабул қилишни бошлайсиз. Маълумотлар, аргументлар элакдан ўта бошлайди. Ғалаба учун қоранинг қоралигини, оқнинг оқлигини кўрмай қоласиз, буни атай қилиш шарт эмас, шунчаки ақлимиз шундай ишлайди.

Буларни ўз тажрибамдан келиб чиқиб, кузатишларим асосида айтяпман. Ўзимда ҳам, бошқаларда ҳам кузатганман. Чиқарган хулосам шуки, баҳсга қўшилишга шошилма, кузат. Баҳсга қўшилгач, ҳислар алангалана бошлайди, ақл эса аста орқа томонга ўтиб кетади. Ҳар доим одам ўзига ўзи такрорлаб туриши керак: Мақсадим ҳақиқатни билишми ёки ғалаба қилиш. Ҳақиқат баъзида мағлуб бўлади, ёлғон ғалаба қилади. Ғалаба ва мағлубият ҳақиқатнинг мезони бўлолмайди. Омманинг олқиши эса ҳеч нарсани ифодаламайди, Бруно ёқилаётганда ҳам омма олқишлаган.

@khurshidyuldosh