Стендал "Наполеоннинг хаёти"
XVI БОБ
Генерал Бонапарт Мисрдан шошилинч равишда Ватанни қутқариш учун қайтиб келган бир пайтда, шижоатли ва қатъий чораларни кўра оладиган одам, хукумат рахбарларидан бири, Директория аъзоси бўлмиш Баррас – Францияни унинг ҳудудидан ҳайдаб юборилган қироллик хонадонига ўн икки миллион франк эвазига сотиш билан банд эди. Бу масалада тегишли ҳужжат хам тайёрлаб қўйилган эди. Баррас бу режани рўёбга чиқаришга бутун икки йил тайёргарлик кўрганди. Сийес Берлинда элчи бўлиб ишлаган пайтида бу ҳақида хабар топади. Бу мисол, худди Мирабо мисоли каби, республика ҳеч қачон аристократларга ишониб бўлмаслигини аниқ кўрсатиб берган эди. Ҳар доим турли унвонларга мафтун бўлган Баррас ўз режаларини аввал ўз ҳомийлигида бўлган одамга ошкор қилишга қарор қилди.
Наполеон Парижга қайтиб келганида у ерда укаси Люсьенни учратди; улар мавжуд имкониятларни биргаликда муҳокама қилдилар. Кимдир тахтни эгаллаши керак эди – Наполеон ёки Бурбонлар, ёки умуман республикани қайта ташкил қилиш зарурияти пайдо бўлган эди.
Бурбонларни тахтга қайтариш режаси кулгули эди; халқ ҳали ҳам аслзодаларни ўлгудай ёмон кўрарди ва террор даврининг шафқатсизликларига қарамай, республикага меҳр билан қарарди. Бурбонларни Парижга қайтаришга фақат хорижий армиягина қодир эди. Республикада ислоҳот қилиш, яъни етарлича барқарор конституция яратиш лозим эди – бундай вазифани Наполеон бажара олармиди? Бу ишга жалб қилиниши керак бўлган одамлар унга фақат ўз манфаатларини ўйлайдиган разил кимсалардек кўринди. Унинг ўзи ҳам хавфсизликда эмасди,яъни ишончли жой топа олмас эди ва агар яна бир хиёнаткор пайдо бўлиб, Францияни Бурбонларга ёки Англияга сотса, биринчи навбатда унинн ўзи қатл қилиниши мумкинлигиниям тушунарди.
Шундай қилиб, барча иккиланишлар ва мулохозалар ичида ҳокимиятга интилиш туйғуси ғолиб бўлди. Ватан шаъни ҳақида эса Наполеон ўзига: "Франция учун мен бўлганим яхшироқ, Бурбонлар эмас", деб айтди. Конституциявий монархия тарафдори бўлган Сийес буни амалга ошириш имкониятига эга эмас эди, чунки у тахтга номзод қилиб кўрган шахс жуда кам танилган эди. Шундай экан, кучли ва тез таъсир кўрсатадиган восита топиш керак эди.
Бечора Франция, анархия ҳукмрон бўлган, армиялари битта-битта мағлубиятга учраётган, душманлари эса қироллар бўлган бир пайтда, енгилган тақдирда, улар Францияни аёвсиз жазолашлари аниқ эди. Чунки республика қиролларнинг фуқароларига бахт нималигини кўрсатган эдида, бу эса уларнинг халқларига қиролларини ағдаришга ундар эди. Агар қироллар Францияни енгиб, уни Бурбонлар қўлига топширганида, 1815 йилда содир бўлган воқеалар 1800 йилдаёқ юз бериши мумкинлигининг фақат заиф бир тасаввурини берарди холос .
Франция умидсизлик ва маънавий таназзул жар ёқасига келиб қолган эди. Агар ғазабланган қироллар уни бўлиб олишганида, якобинчилик ўчоғини йўқ қилиш улар учун маъқул бир иш бўлар эди. Герцог Брауншвейг манифести амалга ошган бўларди ва академияларни тўлдирган барча "нуфузли" ёзувчилар эркинликнинг имконсизлигини эълон қилган бўлар эдилар .
1793 йилдан бери янги ғоялар ҳеч қачон бундай катта хавф остида қолмаган эди. Жаҳон цивилизацияси бир неча аср орқага улоқтирилган бўларди. Бечора Перуликлар ҳали ҳам испанларнинг темир қўли остида инграшда давом этар, қироллар эса Неаполдаги каби шафқатсизликдан завқ олиб юрган бўлар эди.
Худди бугун Польша билан нима бўлаётганини ҳар томондан Франция йўқ бўлиш хавфи остида эди. Агар қачондир инсоннинг шахсий эркинлигини чеклаш мумкин бўлган вазият пайдо бўлса эди , генерал Бонапарт ҳар бир французга қарата "Мен сабабли сен француз бўлиб қолдинг; мен сабабли сен пруссиялик қози(судъя) га ёки пьемонтлик губернаторга тобе эмассан; мен сабабли сен ғазабланган ҳукмдорнинг қули эмассан. Шунинг учун менинг император бўлишимга рози бўл" деб айтиши мумкин бўлар эди.
Худди шу фикрлар генерал Бонапарт ва унинг укасини 1799 йилнинг 18 брюмер (9 ноябрь) куни олдидан безовта қилган эди. Ҳамма нарса режани қандай амалга ошириш йўлларига боғлиқ эди.
XVI БОБ
Генерал Бонапарт Мисрдан шошилинч равишда Ватанни қутқариш учун қайтиб келган бир пайтда, шижоатли ва қатъий чораларни кўра оладиган одам, хукумат рахбарларидан бири, Директория аъзоси бўлмиш Баррас – Францияни унинг ҳудудидан ҳайдаб юборилган қироллик хонадонига ўн икки миллион франк эвазига сотиш билан банд эди. Бу масалада тегишли ҳужжат хам тайёрлаб қўйилган эди. Баррас бу режани рўёбга чиқаришга бутун икки йил тайёргарлик кўрганди. Сийес Берлинда элчи бўлиб ишлаган пайтида бу ҳақида хабар топади. Бу мисол, худди Мирабо мисоли каби, республика ҳеч қачон аристократларга ишониб бўлмаслигини аниқ кўрсатиб берган эди. Ҳар доим турли унвонларга мафтун бўлган Баррас ўз режаларини аввал ўз ҳомийлигида бўлган одамга ошкор қилишга қарор қилди.
Наполеон Парижга қайтиб келганида у ерда укаси Люсьенни учратди; улар мавжуд имкониятларни биргаликда муҳокама қилдилар. Кимдир тахтни эгаллаши керак эди – Наполеон ёки Бурбонлар, ёки умуман республикани қайта ташкил қилиш зарурияти пайдо бўлган эди.
Бурбонларни тахтга қайтариш режаси кулгули эди; халқ ҳали ҳам аслзодаларни ўлгудай ёмон кўрарди ва террор даврининг шафқатсизликларига қарамай, республикага меҳр билан қарарди. Бурбонларни Парижга қайтаришга фақат хорижий армиягина қодир эди. Республикада ислоҳот қилиш, яъни етарлича барқарор конституция яратиш лозим эди – бундай вазифани Наполеон бажара олармиди? Бу ишга жалб қилиниши керак бўлган одамлар унга фақат ўз манфаатларини ўйлайдиган разил кимсалардек кўринди. Унинг ўзи ҳам хавфсизликда эмасди,яъни ишончли жой топа олмас эди ва агар яна бир хиёнаткор пайдо бўлиб, Францияни Бурбонларга ёки Англияга сотса, биринчи навбатда унинн ўзи қатл қилиниши мумкинлигиниям тушунарди.
Шундай қилиб, барча иккиланишлар ва мулохозалар ичида ҳокимиятга интилиш туйғуси ғолиб бўлди. Ватан шаъни ҳақида эса Наполеон ўзига: "Франция учун мен бўлганим яхшироқ, Бурбонлар эмас", деб айтди. Конституциявий монархия тарафдори бўлган Сийес буни амалга ошириш имкониятига эга эмас эди, чунки у тахтга номзод қилиб кўрган шахс жуда кам танилган эди. Шундай экан, кучли ва тез таъсир кўрсатадиган восита топиш керак эди.
Бечора Франция, анархия ҳукмрон бўлган, армиялари битта-битта мағлубиятга учраётган, душманлари эса қироллар бўлган бир пайтда, енгилган тақдирда, улар Францияни аёвсиз жазолашлари аниқ эди. Чунки республика қиролларнинг фуқароларига бахт нималигини кўрсатган эдида, бу эса уларнинг халқларига қиролларини ағдаришга ундар эди. Агар қироллар Францияни енгиб, уни Бурбонлар қўлига топширганида, 1815 йилда содир бўлган воқеалар 1800 йилдаёқ юз бериши мумкинлигининг фақат заиф бир тасаввурини берарди холос .
Франция умидсизлик ва маънавий таназзул жар ёқасига келиб қолган эди. Агар ғазабланган қироллар уни бўлиб олишганида, якобинчилик ўчоғини йўқ қилиш улар учун маъқул бир иш бўлар эди. Герцог Брауншвейг манифести амалга ошган бўларди ва академияларни тўлдирган барча "нуфузли" ёзувчилар эркинликнинг имконсизлигини эълон қилган бўлар эдилар .
1793 йилдан бери янги ғоялар ҳеч қачон бундай катта хавф остида қолмаган эди. Жаҳон цивилизацияси бир неча аср орқага улоқтирилган бўларди. Бечора Перуликлар ҳали ҳам испанларнинг темир қўли остида инграшда давом этар, қироллар эса Неаполдаги каби шафқатсизликдан завқ олиб юрган бўлар эди.
Худди бугун Польша билан нима бўлаётганини ҳар томондан Франция йўқ бўлиш хавфи остида эди. Агар қачондир инсоннинг шахсий эркинлигини чеклаш мумкин бўлган вазият пайдо бўлса эди , генерал Бонапарт ҳар бир французга қарата "Мен сабабли сен француз бўлиб қолдинг; мен сабабли сен пруссиялик қози(судъя) га ёки пьемонтлик губернаторга тобе эмассан; мен сабабли сен ғазабланган ҳукмдорнинг қули эмассан. Шунинг учун менинг император бўлишимга рози бўл" деб айтиши мумкин бўлар эди.
Худди шу фикрлар генерал Бонапарт ва унинг укасини 1799 йилнинг 18 брюмер (9 ноябрь) куни олдидан безовта қилган эди. Ҳамма нарса режани қандай амалга ошириш йўлларига боғлиқ эди.