Islomda "Erkinlik" tushunchasi
“Erkinlik” deb atalgan faoliyat, holat hisoblanmish hurriyatda emas, balki amal hisoblanmish ixtiyorda aks etadi. Ixtiyorda nazarda tutilgan harakat bir qancha muqobil emas, balki ikki muqobil: yaxshi yoki yomon o'rtasida tanlov qilishdir. Ixtiyor so‘zi, “yaxshi” ma’nosini anglatuvchi “xayr” so‘zi bilan bir xil oʻzakka ega boʻlgani va u bilan bog‘langanligi sababli, ixtiyorda ikki muqobildan “yaxshisi”, “yaxshirog'i” yoki “eng yaxshisi”ni tanlash nazarda tutiladi.
Bu nuqta eng muhimi, chunki u erkinlik haqidagi falsafiy savolga mos keladi.
Demak, ikki muqobildan yomonini tanlash ixtiyor deyish mumkin bo'lgan tanlov emas, darhaqiqat bu o'ziga nisbatan qilingan nohaqlik (zulm)dir. Erkinlik insonning haqiqiy va asl tabiati, ya'ni haqqi va fitrati taqozo qilganidek harakat qilishdir, shu bois faqat yaxshilikdan bo'lgan tanlovni amalga oshirishni "erkin tanlov" deb atash mumkin.
Demak, yaxshilikni tanlov qilish erkinlik harakatidir, shuningdek, bu o'z-o'ziga nisbatan qilingan adolat (adl) amalidir. U yaxshilik va yomonlik, fazilat va illat ilmini nazarda tutadi; holbuki, illatni tanlash tanlov emas, chunki u johillik asosida hayvoniy quvvatlarning nuqsonli jihatlariga moyil bo'lgan ruhning vasvasasi mahsulidir.
Shu sabab, bu erkinlikni amalga oshirish emas, boisi erkinlik yovuzlikka undaydigan ruh quvvatlari tizginidan ozod bo'lishni anglatadi.
Ixtiyor - bu o'z-o'ziga nisbatan adolat bilan yakun topuvchi fazilatlarga muvofiq ikkita muqobilning eng yaxshisini tanlashning kognitiv harakati va bu erkinlikni amalga oshirishdir. Yaxshilik ezgulik orqali qaror topadi. Islomda barcha fazilatlar, jumladan, donolik, halimlik, jasorat, adolat kabi asosiy fazilatlar va ularning bo'limlari Qur'ondan va Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ibratli hayotlaridan olinganligi uchun diniy fazilatlar sanaladi.
© Islom metafizikasiga kirish (Prolegomena to the Metaphysics of Islam), Sayyid Naqib al-Attas
@Tafakkur_chizgilari
“Erkinlik” deb atalgan faoliyat, holat hisoblanmish hurriyatda emas, balki amal hisoblanmish ixtiyorda aks etadi. Ixtiyorda nazarda tutilgan harakat bir qancha muqobil emas, balki ikki muqobil: yaxshi yoki yomon o'rtasida tanlov qilishdir. Ixtiyor so‘zi, “yaxshi” ma’nosini anglatuvchi “xayr” so‘zi bilan bir xil oʻzakka ega boʻlgani va u bilan bog‘langanligi sababli, ixtiyorda ikki muqobildan “yaxshisi”, “yaxshirog'i” yoki “eng yaxshisi”ni tanlash nazarda tutiladi.
Bu nuqta eng muhimi, chunki u erkinlik haqidagi falsafiy savolga mos keladi.
Demak, ikki muqobildan yomonini tanlash ixtiyor deyish mumkin bo'lgan tanlov emas, darhaqiqat bu o'ziga nisbatan qilingan nohaqlik (zulm)dir. Erkinlik insonning haqiqiy va asl tabiati, ya'ni haqqi va fitrati taqozo qilganidek harakat qilishdir, shu bois faqat yaxshilikdan bo'lgan tanlovni amalga oshirishni "erkin tanlov" deb atash mumkin.
Demak, yaxshilikni tanlov qilish erkinlik harakatidir, shuningdek, bu o'z-o'ziga nisbatan qilingan adolat (adl) amalidir. U yaxshilik va yomonlik, fazilat va illat ilmini nazarda tutadi; holbuki, illatni tanlash tanlov emas, chunki u johillik asosida hayvoniy quvvatlarning nuqsonli jihatlariga moyil bo'lgan ruhning vasvasasi mahsulidir.
Shu sabab, bu erkinlikni amalga oshirish emas, boisi erkinlik yovuzlikka undaydigan ruh quvvatlari tizginidan ozod bo'lishni anglatadi.
Ixtiyor - bu o'z-o'ziga nisbatan adolat bilan yakun topuvchi fazilatlarga muvofiq ikkita muqobilning eng yaxshisini tanlashning kognitiv harakati va bu erkinlikni amalga oshirishdir. Yaxshilik ezgulik orqali qaror topadi. Islomda barcha fazilatlar, jumladan, donolik, halimlik, jasorat, adolat kabi asosiy fazilatlar va ularning bo'limlari Qur'ondan va Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ibratli hayotlaridan olinganligi uchun diniy fazilatlar sanaladi.
© Islom metafizikasiga kirish (Prolegomena to the Metaphysics of Islam), Sayyid Naqib al-Attas
@Tafakkur_chizgilari