Tug‘ilishlar sonining kamayishi chuqur demografik muammolarni anglatmaydi
Albatta bu mavzuda oldin ham yozgandim (gazeta.uzda maqola ham chiqqan). Lekin yil yakuni bo‘yicha demografiya ma’lumotlarining e’lon qilinishi bilan ko‘pchilik OAVlar aynan tug‘ilishlar pasayishni boshlaganligiga urg‘u berishdi. Shu sababli bu mavzu haqida yana bir marta yozish o‘rinli deb o‘yladim.
2024 yilda 926 minga chaqaloq dunyoga kelgan bo‘lib oldingi yilga nisbatan tug‘ilishlar soni 3,7 foizga qisqargan. Umuman olganda, so‘nggi yillarda tug‘ilishlar sonining doimiy o‘sish tendensiyasi kuzatilayotgan edi, 2024 yilda tug‘ilishlarning qisqarishi ko‘pchilikda savollarni keltirib chiqardi? Ya’ni aholisi doimiy ravishda o‘sayotgan O‘zbekistonda qanday qilib chaqaloqlar soni qisqarmoqda?
Bu holatga asosiy sabab 1992-2000 yillardagi iqtisodiy pasayish va qiyinchilik davrida tug‘ilishlarning doim qisqarishi hisoblanadi. Xususan bu davrda tug‘ilishlar soni 1991 yildagi 700 mingdan oshiqroq ko‘rsatkichdan 2000 yillarning boshida 500 minggacha qisqargan. Ya’ni 10 yil ichida yillik tug‘ilishlar soni 30 foizgacha qisqargan. Xo‘sh, Mustaqillikning ilk yillarida yuzaga kelgan bu vaziyatning hozirgi qisqarishga qanday bog‘liqligi bor?
Hozirgi kunda erkaklar uchun turmush qurish yoshi 27,1 yoshni ayollar uchun esa 22,3 yoshni tashkil etadi. Bu degani, hozir turmush qurayotgan erkaklarning aksariyati ayni tug‘ilish qisqarishning eng chuqur yillarida dunyoga kelgan. Turmush qurish yoshidagi ayollarning aksari esa o‘sha pasayishning so‘ngi yillari va keyingi tug‘ilishdagi nisbatan tiklanish yillarida dunyoga kelishgan.
Ya’ni aynan 2024 yilga kelib odamlar kamroq farzand ko‘rishga qaror qilishni boshlagani yo‘q balki tug‘ish yoshidagilar soni oldingi avlodga nisbatan kamroq bo‘lganligi uchun tug‘ilishlar kamaymoqda, xolos.
Xususan agar, aholining yosh tarkibi bo‘yicha soniga qarasak, jumladan 20-39 yoshdagi aholini to‘rtta yosh guruhiga (20-24, 25-29, 30-34, 35-39) bo‘linsa, ko‘rinadiki, 2018 yilgacha bo‘lgan davrda 20-24 yoshli aholi soni boshqa uchta guruhga nisbatan yuqori bo‘lgan, keyinchalik 2022 yilgacha esa 25-29 yoshli aholi soni eng ko‘p bo‘lgan. 2023 yildan esa 30-34 yoshli aholi soni qolgan guruhlarga nisbatan ko‘proqni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yildan 35-39 yoshli aholining soni 4 ta yosh guruhi orasida ikkinchi eng yirik guruhga aylangan.
Ya’ni, 2022 yilgacha bo‘lgan davrda farzand eng ko‘p ko‘riladigan yosh guruhlaridagi aholi soni boshqa guruhlarga nisbatan yetakchi bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yildan nisbatan kam farzand ko‘rish yoshidagi ikki guruh ( 30-34 hamda 35-39 yoshli) son jihatdan yetakchi guruhga aylangan. Bu esa aynan mustaqillik davridagi tug‘ilishlarning chuqur pasayishi bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, boshqa ko‘rsatkichlar ham aholi kam farzand ko‘rishga emas balki ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilayotganligini ko‘rsatadi. Xususan, umumiy fertillik darajasi (bir ayolga to‘g‘ri keladigan farzandlar soni) 2017 yilda 2,42 dan 2023 yilga kelib 3,45 ga yetgan.
Shuningdek, 2024 yilda 45,1 mingta nikohdan ajrashish holatlari qayd etilgan bo‘lsa, shularda 48,1 foizi farzandsiz ajrashlarga to‘g‘ri keladi. Ya’ni farzandsiz ajrimlar ulushining yuqoriligi aholi uchun farzandning ahamiyati qanchalar yuqoriligi ko‘rsatadi.
Umuman olganda, oldingi tahlillarimda yozganimdek, tug‘ilishlar sonining kamayishi bilan bog‘liq holat “mavsumiy” xususiyatga ega bo‘lib, hech qanday fundamental demografik muammolar vujudga kelayotganligini ko‘rsatmaydi. Mustaqillikning ilk dekadasidagi Demografik pasayishdan keyingi avlod farzand ko‘rish yoshiga yetib tug‘ilishlar sonida muhim rol o‘ynashni boshlashi bilan tug‘ilishlarning pasayishi ortda qolib yana yuqori o‘sish ko‘rsatkichlariga qaytiladi.
@Mirkonomika
Albatta bu mavzuda oldin ham yozgandim (gazeta.uzda maqola ham chiqqan). Lekin yil yakuni bo‘yicha demografiya ma’lumotlarining e’lon qilinishi bilan ko‘pchilik OAVlar aynan tug‘ilishlar pasayishni boshlaganligiga urg‘u berishdi. Shu sababli bu mavzu haqida yana bir marta yozish o‘rinli deb o‘yladim.
2024 yilda 926 minga chaqaloq dunyoga kelgan bo‘lib oldingi yilga nisbatan tug‘ilishlar soni 3,7 foizga qisqargan. Umuman olganda, so‘nggi yillarda tug‘ilishlar sonining doimiy o‘sish tendensiyasi kuzatilayotgan edi, 2024 yilda tug‘ilishlarning qisqarishi ko‘pchilikda savollarni keltirib chiqardi? Ya’ni aholisi doimiy ravishda o‘sayotgan O‘zbekistonda qanday qilib chaqaloqlar soni qisqarmoqda?
Bu holatga asosiy sabab 1992-2000 yillardagi iqtisodiy pasayish va qiyinchilik davrida tug‘ilishlarning doim qisqarishi hisoblanadi. Xususan bu davrda tug‘ilishlar soni 1991 yildagi 700 mingdan oshiqroq ko‘rsatkichdan 2000 yillarning boshida 500 minggacha qisqargan. Ya’ni 10 yil ichida yillik tug‘ilishlar soni 30 foizgacha qisqargan. Xo‘sh, Mustaqillikning ilk yillarida yuzaga kelgan bu vaziyatning hozirgi qisqarishga qanday bog‘liqligi bor?
Hozirgi kunda erkaklar uchun turmush qurish yoshi 27,1 yoshni ayollar uchun esa 22,3 yoshni tashkil etadi. Bu degani, hozir turmush qurayotgan erkaklarning aksariyati ayni tug‘ilish qisqarishning eng chuqur yillarida dunyoga kelgan. Turmush qurish yoshidagi ayollarning aksari esa o‘sha pasayishning so‘ngi yillari va keyingi tug‘ilishdagi nisbatan tiklanish yillarida dunyoga kelishgan.
Ya’ni aynan 2024 yilga kelib odamlar kamroq farzand ko‘rishga qaror qilishni boshlagani yo‘q balki tug‘ish yoshidagilar soni oldingi avlodga nisbatan kamroq bo‘lganligi uchun tug‘ilishlar kamaymoqda, xolos.
Xususan agar, aholining yosh tarkibi bo‘yicha soniga qarasak, jumladan 20-39 yoshdagi aholini to‘rtta yosh guruhiga (20-24, 25-29, 30-34, 35-39) bo‘linsa, ko‘rinadiki, 2018 yilgacha bo‘lgan davrda 20-24 yoshli aholi soni boshqa uchta guruhga nisbatan yuqori bo‘lgan, keyinchalik 2022 yilgacha esa 25-29 yoshli aholi soni eng ko‘p bo‘lgan. 2023 yildan esa 30-34 yoshli aholi soni qolgan guruhlarga nisbatan ko‘proqni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yildan 35-39 yoshli aholining soni 4 ta yosh guruhi orasida ikkinchi eng yirik guruhga aylangan.
Ya’ni, 2022 yilgacha bo‘lgan davrda farzand eng ko‘p ko‘riladigan yosh guruhlaridagi aholi soni boshqa guruhlarga nisbatan yetakchi bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yildan nisbatan kam farzand ko‘rish yoshidagi ikki guruh ( 30-34 hamda 35-39 yoshli) son jihatdan yetakchi guruhga aylangan. Bu esa aynan mustaqillik davridagi tug‘ilishlarning chuqur pasayishi bilan izohlanadi.
Bundan tashqari, boshqa ko‘rsatkichlar ham aholi kam farzand ko‘rishga emas balki ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilayotganligini ko‘rsatadi. Xususan, umumiy fertillik darajasi (bir ayolga to‘g‘ri keladigan farzandlar soni) 2017 yilda 2,42 dan 2023 yilga kelib 3,45 ga yetgan.
Shuningdek, 2024 yilda 45,1 mingta nikohdan ajrashish holatlari qayd etilgan bo‘lsa, shularda 48,1 foizi farzandsiz ajrashlarga to‘g‘ri keladi. Ya’ni farzandsiz ajrimlar ulushining yuqoriligi aholi uchun farzandning ahamiyati qanchalar yuqoriligi ko‘rsatadi.
Umuman olganda, oldingi tahlillarimda yozganimdek, tug‘ilishlar sonining kamayishi bilan bog‘liq holat “mavsumiy” xususiyatga ega bo‘lib, hech qanday fundamental demografik muammolar vujudga kelayotganligini ko‘rsatmaydi. Mustaqillikning ilk dekadasidagi Demografik pasayishdan keyingi avlod farzand ko‘rish yoshiga yetib tug‘ilishlar sonida muhim rol o‘ynashni boshlashi bilan tug‘ilishlarning pasayishi ortda qolib yana yuqori o‘sish ko‘rsatkichlariga qaytiladi.
@Mirkonomika