Абу Райҳон Беруний
Тарих бизга илм, адабиёт, фалсафа, астрономия, тарих, саёҳат, тиб ва физика каби фанлар бўйича улкан из қолдирган шахсларни ёдга олиб келади. Бу соҳаларнинг барчасини камдан-кам инсон бирлаштира олган, аммо энциклопедик олим Абу Райҳон Беруний бу илмларнинг барчасини эгаллаган.
Унинг тўлиқ исми – Муҳаммад ибн Аҳмад Абу Райҳон Беруний Хоразмий. У Абу Райҳон Беруний номи билан машҳур бўлган. Беруний Хоразм шаҳрига нисбатан аталади, бу шаҳар Ҳажжож ибн Юсуф ас-Сақафий даврида Қутайба ибн Муслим томонидан фатҳ қилинган. Хоразм ислом тарихида муҳим ўрин тутган ва кўплаб улуғ олимлар, файласуфлар ва тарихчиларни етиштирган.
"Беруний" сўзи Хоразм шаҳри аҳолисининг тилида "бегона" деган маънони англатган. Чунки у Хоразмда кўп вақт қолмайдиган ва доимий сафарларда бўлган. Унинг куняси (лақаби) Абу Райҳон эди. Беруний "Беруний", "Устоз", "Олимлар олими" ва "Ислом уммати буюклари" каби мақомларга эга бўлган.
Абу Райҳон Беруний Хоразмнинг Кос шаҳрида 362 ҳижрий (973 милодий) йилнинг Зулҳижжа ойида (3 сентябрь) туғилган.
Унинг отаси савдогар, онаси эса ўтин терар эди. Отаси у кичик ёшда бўлганида вафот этган, шунинг учун у онасига ёрдам бериш учун ишлашга мажбур бўлган. Бир куни у юнон олими билан учрашиб қолади. Бу олим унга иш таклиф қилиб, иш эвазига таълим бериш ва маош тўлашни таклиф этади. Беруний рози бўлади. Юнон олими Берунийнинг араб ва форс тилларини биладиганлигидан ҳайратга тушади ва унга юнон ва сурёний тилларини ҳам ўргатади.
Беруний хушмуомала, хушахлоқ ва мулойим сўзли бўлган. У илмга чанқоқ, ўқиш ва китоб ёзиш билан машғул бўлиб, қаламини қўлидан туширмас эди. У илмнинг қадрини жуда юқори баҳолар ва олимларни ҳурмат қилар эди. Шу сабабдан, у халифаларга хизмат қилишдан бош тортган ва уларнинг совғаларини қабул қилмаган.
Берунийнинг энциклопедик билимлари унинг сафарлари ва машҳур олимлар билан мулоқот қилиши орқали бойиган. У Ибн Сино, Боғдод расадхонаси олими Абу Вафо, математика бўйича устози Мансур ибн Ироқ, астрономия бўйича муаллими Абу Наср Мансур ибн Али билан учрашган ва улардан сабоқ олган.
Беруний 150 дан ортиқ китоб ёзган бўлиб, улар тарих, астрономия, физика, фармакология, минералогия, тилшунослик, математика ва географияга оид эди. Унинг энг машҳур асарлари қуйидагилардир:
1. "Қонун ал-Масъудий" – астрономия, тригонометрия, география, қуёш ва ой ҳаракатлари ҳақидаги энциклопедик асар. Бу китоб Птолемейнинг "Алмагести" асарини тўлдирувчи ва такомиллаштирувчи манба ҳисобланади.
2. "Ҳиндистон ҳақидаги тадқиқот" (Таҳқиқ мо лил-Ҳинд) – ҳинд маданияти, фалсафаси, адабиёти, тарихи ва географияси ҳақида батафсил ёзилган асар. Ушбу китоб Ҳиндистон ҳақидаги энг асосий манбалардан бири сифатида тан олинган ва турли тилларга таржима қилинган.
3. "Қадимги халқлар қолган асарлар" – туркий, ҳинд, яҳудий, форс ва рум тақвимлари ҳақидаги этнографик тадқиқот. Бу китоб 1789 йилда Лондонда нашр этилган.
4. "Сайдана (Фармакология) китоби" – бу Берунийнинг тиббий асарларидан бири бўлиб, 600 дан ортиқ шифобахш ўсимликларни ўрганган. Бу рим табиби Диоскориднинг асарларидан беш баробар кўп маълумот берган.
5. "Жавоҳир ҳақида" – минералогия бўйича китоб бўлиб, унда турли минералларнинг турлари, хоссалари, оғирликлари ва уларни қазиб олиш усуллари баён қилинган.
Берунийнинг бошқа асарлари қуйидагиларни ўз ичига олади:
Адабиёт – "Абу Таммом девонига шарҳ", "Шеърлар ва тарих".
Фалсафа – "Мақолалар, қарашлар ва динлар", "Ҳинд фикрлари ҳақидаги жамланма".
Жуғрофия – "Жойлар узунлиги ва кенглигини аниқлаш", "Яшаш масканлари масофасини ҳисоблаш".
Тарих – "Тарихий саналарни аниқлаш".
Астрономия – "Кузатишлар ва маълумотлар турфа хиллиги", "Замонни баҳолаш учун тарозининг маъноси".
Математика – "Куб ва ёғоч шаклларини ҳисоблаш", "Сонлар бўйича асар".
Беруний Ернинг ёши, вулқонлар ва зилзилалар ҳақида ёзган. Ер қўриғи (қабати) шаклланишини тушунтирган. Овоз ва ёруғлик тезлигини солиштирган.
Ернинг ўз ўқи атрофида айланишини айтган.
Фонтанлар ва артезиан қудуқларини тушунтирган.
У 440 ҳижрий (1048 милодий) йили вафот этган. Унинг илм-маърифатга бўлган муҳаббати ва асарлари ҳанузгача ёруғлик сочиб келмоқда.
Тарих бизга илм, адабиёт, фалсафа, астрономия, тарих, саёҳат, тиб ва физика каби фанлар бўйича улкан из қолдирган шахсларни ёдга олиб келади. Бу соҳаларнинг барчасини камдан-кам инсон бирлаштира олган, аммо энциклопедик олим Абу Райҳон Беруний бу илмларнинг барчасини эгаллаган.
Унинг тўлиқ исми – Муҳаммад ибн Аҳмад Абу Райҳон Беруний Хоразмий. У Абу Райҳон Беруний номи билан машҳур бўлган. Беруний Хоразм шаҳрига нисбатан аталади, бу шаҳар Ҳажжож ибн Юсуф ас-Сақафий даврида Қутайба ибн Муслим томонидан фатҳ қилинган. Хоразм ислом тарихида муҳим ўрин тутган ва кўплаб улуғ олимлар, файласуфлар ва тарихчиларни етиштирган.
"Беруний" сўзи Хоразм шаҳри аҳолисининг тилида "бегона" деган маънони англатган. Чунки у Хоразмда кўп вақт қолмайдиган ва доимий сафарларда бўлган. Унинг куняси (лақаби) Абу Райҳон эди. Беруний "Беруний", "Устоз", "Олимлар олими" ва "Ислом уммати буюклари" каби мақомларга эга бўлган.
Абу Райҳон Беруний Хоразмнинг Кос шаҳрида 362 ҳижрий (973 милодий) йилнинг Зулҳижжа ойида (3 сентябрь) туғилган.
Унинг отаси савдогар, онаси эса ўтин терар эди. Отаси у кичик ёшда бўлганида вафот этган, шунинг учун у онасига ёрдам бериш учун ишлашга мажбур бўлган. Бир куни у юнон олими билан учрашиб қолади. Бу олим унга иш таклиф қилиб, иш эвазига таълим бериш ва маош тўлашни таклиф этади. Беруний рози бўлади. Юнон олими Берунийнинг араб ва форс тилларини биладиганлигидан ҳайратга тушади ва унга юнон ва сурёний тилларини ҳам ўргатади.
Беруний хушмуомала, хушахлоқ ва мулойим сўзли бўлган. У илмга чанқоқ, ўқиш ва китоб ёзиш билан машғул бўлиб, қаламини қўлидан туширмас эди. У илмнинг қадрини жуда юқори баҳолар ва олимларни ҳурмат қилар эди. Шу сабабдан, у халифаларга хизмат қилишдан бош тортган ва уларнинг совғаларини қабул қилмаган.
Берунийнинг энциклопедик билимлари унинг сафарлари ва машҳур олимлар билан мулоқот қилиши орқали бойиган. У Ибн Сино, Боғдод расадхонаси олими Абу Вафо, математика бўйича устози Мансур ибн Ироқ, астрономия бўйича муаллими Абу Наср Мансур ибн Али билан учрашган ва улардан сабоқ олган.
Беруний 150 дан ортиқ китоб ёзган бўлиб, улар тарих, астрономия, физика, фармакология, минералогия, тилшунослик, математика ва географияга оид эди. Унинг энг машҳур асарлари қуйидагилардир:
1. "Қонун ал-Масъудий" – астрономия, тригонометрия, география, қуёш ва ой ҳаракатлари ҳақидаги энциклопедик асар. Бу китоб Птолемейнинг "Алмагести" асарини тўлдирувчи ва такомиллаштирувчи манба ҳисобланади.
2. "Ҳиндистон ҳақидаги тадқиқот" (Таҳқиқ мо лил-Ҳинд) – ҳинд маданияти, фалсафаси, адабиёти, тарихи ва географияси ҳақида батафсил ёзилган асар. Ушбу китоб Ҳиндистон ҳақидаги энг асосий манбалардан бири сифатида тан олинган ва турли тилларга таржима қилинган.
3. "Қадимги халқлар қолган асарлар" – туркий, ҳинд, яҳудий, форс ва рум тақвимлари ҳақидаги этнографик тадқиқот. Бу китоб 1789 йилда Лондонда нашр этилган.
4. "Сайдана (Фармакология) китоби" – бу Берунийнинг тиббий асарларидан бири бўлиб, 600 дан ортиқ шифобахш ўсимликларни ўрганган. Бу рим табиби Диоскориднинг асарларидан беш баробар кўп маълумот берган.
5. "Жавоҳир ҳақида" – минералогия бўйича китоб бўлиб, унда турли минералларнинг турлари, хоссалари, оғирликлари ва уларни қазиб олиш усуллари баён қилинган.
Берунийнинг бошқа асарлари қуйидагиларни ўз ичига олади:
Адабиёт – "Абу Таммом девонига шарҳ", "Шеърлар ва тарих".
Фалсафа – "Мақолалар, қарашлар ва динлар", "Ҳинд фикрлари ҳақидаги жамланма".
Жуғрофия – "Жойлар узунлиги ва кенглигини аниқлаш", "Яшаш масканлари масофасини ҳисоблаш".
Тарих – "Тарихий саналарни аниқлаш".
Астрономия – "Кузатишлар ва маълумотлар турфа хиллиги", "Замонни баҳолаш учун тарозининг маъноси".
Математика – "Куб ва ёғоч шаклларини ҳисоблаш", "Сонлар бўйича асар".
Беруний Ернинг ёши, вулқонлар ва зилзилалар ҳақида ёзган. Ер қўриғи (қабати) шаклланишини тушунтирган. Овоз ва ёруғлик тезлигини солиштирган.
Ернинг ўз ўқи атрофида айланишини айтган.
Фонтанлар ва артезиан қудуқларини тушунтирган.
У 440 ҳижрий (1048 милодий) йили вафот этган. Унинг илм-маърифатга бўлган муҳаббати ва асарлари ҳанузгача ёруғлик сочиб келмоқда.