Iqtisod4i

Концентрация муаммоми?

Жан Тиролдан интервью олганимда ундан корхоналарни бозордаги улушига қараб монополия сифатида баҳолаш қанчалик тўғри эканини сўрагандим. Бугунги дискуссия фонида шу парчани эсладим:

— Сиз учун монополия нима?

— Монополия — бу бозордаги вазиятга жуда катта таъсир кўрсата оладиган корхона. Бу орқали у нархни оширса ҳам ёки паст сифатли маҳсулот ишлаб чиқарса ҳам истеъмолчиларини йўқотмайди, чунки бошқа муқобил йўқ. Мана шу — монополия ва бу жамият учун ёмон. Жамият учун ёмон эканига икки сабаб мавжуд.

Биринчиси, нархлар юқори ёки сифат паст экани. Иккинчи сабаб эса, монополиялар инновациялар билан кўп ҳам шуғулланавермайди. Чунки уларнинг ҳаёти осон. Шундан келиб чиқиб, улар инновация қилишлари шарт эмас, чунки барибир мижозларини йўқотмайди. Шунинг учун ҳам монополияларга қарши сиёсат бўлиши лозим.

— Турли мамлакатларнинг монополияга қарши органлари монополияларни турлича аниқлайди. Масалан, корхоналарни бозордаги улушига қараб монополия сифатида баҳолаш кўп кузатилади. Сизнингча, бу ўлчов тўғрими?

— Бу — биринчи ўлчов. Охир-оқибат, биз иқтисодчи сифатида биламизки, фақат бозордаги улушнинг ўзигина буни билиш учун етарли эмас, чунки бошқа корхоналардан яхшироқ маҳсулот ёки хизмат таклиф қилиб ҳам бозорда катта улушга эга бўлган фирмалар ҳам бўлиши мумкин. Уларга доимо босимда ушлаб турувчи рақобат муҳити таҳдид солиб туради.

Аксинча, биз бозор улуши паст, лекин жуда қудратли корхоналарни ҳам биламиз. Мен аввалроқ платформалар иқтисодиётини муҳокама қилгандим. Мисол учун, саёҳат бозорида Booking.com платформасининг улуши 20 фоизни ташкил этиши мумкин. Лекин, айни вақтда, у ўзининг мижозлари устидан монополияга эга бўлиши эҳтимоли мавжуд.

Чунки бизнес фойдаланувчилари, масалан, меҳмонхоналар Booking мижозларига фақат Booking орқали «етиб боришлари» мумкин. Шу боис, бу мураккаброқ масала. Бозордаги улуш бирламчи кўрсаткич сифатида фойдали бўлиши мумкин, лекин корхонанинг бозорга таъсир кучи ҳақиқатан ҳам катта ёки кичиклигини фақат яхши таҳлил орқалигина билиш мумкин.

— Карлос Слим ва Билл Гейтс ўртасида қандай фарқ бор?

— Билл Гейтс, албатта, барча технологик тадбиркорлар сингари, жуда кўп инновациялар қилган. Бошқа миллиардерлар ҳам борки, уларнинг бойлиги асосан ҳукумат билан дўстлик алоқалари ёки бошқа бирор имкониятдан ҳосил бўлади. Улар, масалан, баъзи хомашё материалларини ёки шунга ўхшаш нарсаларни хусусийлаштиришга муваффақ бўлган. Албатта, биринчи тоифадагилар ўз бойликларига кўпроқ лойиқ, чунки улар нафақат ўзлари учун қиймат олади, балки жамият учун ҳам қиймат яратади.

Лекин инсоният учун жуда кўп қиймат яратган Билл Гейтсдек одам ҳам, Google ҳам, Apple ва барча технология компаниялари ҳам монополист бўлиши мумкин, албатта. Улар ҳам иқтисодиётга зарар етказиши мумкин. Тўғри, улар ажойиб хизмат ишлаб чиқяпти, шунинг учун уларнинг мевасини олишга ҳам лойиқ. Шу билан бирга, улар қоидалар бўйича ҳаракат қилишлари ва монопол мавқеини суиистеъмол қилмасликлари керак.

— Сизнингча, жамиятда монополия қандай пайдо бўлади?

— Бу аввалги савол билан боғлиқ. Биласизми, баъзи монополиялар бундай мавқега муносиб бўлиши мумкин, чунки улар инновация қилади, улар бутунлай янги нарсалар яратади. Баъзилари эса номуносиб, чунки бундай монополиялар қандайдир имконият орқали пайдо бўлиб қолган ёки сиёсатчилар билан дўст бўлгани туфайли шундай мавқега эга бўлиши мумкин.

Шунинг учун биз монополияларни бир-биридан фарқлашимиз керак. Шунинг учун ҳам, масалан, АҚШда монополиялар ноқонуний эмас. Монополияларнинг мавжудлиги — қонуний. Бу ердаги ноқонуний нарса — ҳукмрон мавқени суиистеъмол қилиш. Бу тушунчалар бир-биридан бироз фарқ қилади.

Шунда Ўзбекистонга битта самосваль олиб кириш учун 800 млн сўм бож тўлаш керакми, тўғри тушуняпманми? Ўзи самосваль қанча туради? Нечта компания турли лойиҳалар доирасида шу ва шунга ўхшаш техникаларни Ўзбекистонга олиб киришда божхона тўловларидан озод этилган?

https://t.me/gazetauz_uzb/41376

Парламентимиз вазирликка номзодларни маъқуллайдиган йиғилишда жонли эфир қилишни лозим топмаяпти негадир.

https://t.me/qonunchilikpalatasi/26237

Кругман Трамп ва Маск ҳақида ёзяпти:

«Ҳукуматни бизнес каби бошқаришга ваъда берган исталган кишига ишониш ҳар доим хато бўлган. Корхоналар ва давлат идораларининг мақсадлари бир-биридан жуда фарқ қилади ва одатда ҳатто чинакам буюк бизнес етакчиларида ҳам сиёсат ҳақида даҳшатли ғоялар бўлади.

PS: [Бугун] Россия 2022 йилнинг айнан 24 февралида Украинага бостириб кирганини эслатиб ўтиш жоиз. Хуллас, Киев 3 кун ичида қулаши керак бўлганига 3 йил тўлди. Мен озодликни жасорат билан ҳимоя қилишдан илҳомланиш ўрнига, бундан ғазабланадиган одамлар юртимни бошқараётганидан уяламан».

Халқаро савдо ҳуқуқи бўйича ҳуқуқшунос Умида Ҳакназар электромобиллар утилизацияси учун йиғим миқдори оширилгани ҳақида

Ўзбекистонга импорт қилинадиган электромобиллар утилизацияси учун йиғим миқдори оширилиши амалда ЖСТ тамойилларига зид ва халқаро савдода камситишга йўл қўймаслик бўйича асосий қоидани бузади.

Бундай чора тарифлар ва савдо бўйича Бош келишувнинг (ГАТТ) III моддасида мустаҳкамланган миллий режим тамойилини бевосита бузиш ҳисобланади. Бу тамойил солиқ ва йиғимлар импорт қилинадиган маҳсулотларга ҳам, маҳаллий маҳсулотларга ҳам тенг қўлланишини талаб қилади. 2030 йилгача маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ундан озод қилган ҳолда фақат импорт қилинадиган электромобиллар учун утилизация йиғими жорий этилиши яққол дискриминацияни ифодалайди.
Бу, шунингдек, энг кўп қулайлик режими тамойилини ҳам бузади, чунки утилизация йиғими бир текис қўлланмаяпти: хусусан, BYD каби баъзи ишлаб чиқарувчилар истисно қилинмоқда, бу баъзи мамлакатлар ва етказиб берувчиларни бошқаларга нисбатан афзал қилиб қўяди.

Ўзбекистонда ҳалигача электромобиль аккумуляторларини қайта ишлаш инфратузилмаси мавжуд эмас. Бундан келиб чиқадики, йиғимни жорий этиш ҳақиқий экологик чоралар билан қўллаб-қувватланмаган ва кўпроқ импортни чеклашга қаратилган протекционистик чорага ўхшайди, бу эса охир-оқибатда истеъмолчилар зиммасига юк бўлади.

Умида Ҳакназарнинг қўшимча қилишича, ягона қонуний протекционистик чора музокаралар жараёнида маълум даражада «боғланган» импорт божлари қўлланиши ҳисобланади ва уларни кейинчалик ўзгартириш ЖСТ аъзолари билан қўшимча музокаралар олиб боришни талаб қилади.

Унинг фикрича, Ўзбекистон ўз истеъмолчиларига «қайғуриши» ва кўплаб давлатлардан фарқли ўлароқ, электромобилларга ноль ставкадаги импорт божларини қўллаётгани туфайли утилизация йиғими жорий этилиши ўзини оқлаши ҳақидаги аргумент «ҳеч қандай танқидга дош беролмайди».

«Амалда регулятор бу йиғим „яширин бож“ эканлигини очиқ тан олмоқда, бу эса халқаро савдо қоидалари билан бевосита тақиқланган. Шундай экан, импорт учун маълум ставкадаги божни таклиф қилиш ва музокаралар давомида ҳамкорлар билан келишиб олиш яхшироқ эмасми? Ҳар ҳолда бу инсофдан бўларди», — деб ҳисоблайди у.

Батафсил бу ерда:

https://www.gazeta.uz/uz/2025/02/14/recycling-fee/

«Давлатнинг кучи, билими бозордаги ҳолатни билишга етмайди. Жан Тиролнинг [франциялик иқтисодчи, Нобель мукофоти совриндори] гапига қайтадиган бўлсак, биз нима тўғри, нима нотўғри эканини билмаймиз. Агар камтар бўлиб тан оладиган бўлсак, биз ҳеч нарсани билмаймиз. Айниқса, давлат, бюрократик аппаратда қайси саноат ёки йўналиш фаолияти келажакда яхши бўлишини, қайси саноат ёки корхонани сақлаб қолиш халқ манфаатига хизмат қилишини билиш қобилияти йўқ».

https://www.gazeta.uz/uz/2025/02/13/botir-qobilov/

Иқтисодиёт ҳақида муҳим интервью

Декабрь ойида биз иқтисодчи Ботир Қобилов билан бир қанча мавзуларда суҳбатлашган эдик. Шу интервью бугун YouTube`га жойланди.

Ботир ака билан суҳбатимиз ўйлаганимдан бироз қисқароқ бўлди. Лекин жуда кўп мавзуларда гаплашишга улгурдик деб ўйлайман.

Хусусан, Марказий банклар нима учун кераклиги, Ўзбекистондан Гарвард докторантурасига қандай бориш мумкинлиги, Техаснинг ривожланиши, илмий фаолият, криптовалюталар ва долларнинг фарқи, молиявий тавсиялар устида гаплашдик.

Интервьюда Илон Маск, Дональд Трамп, Россия Марказий банки раиси Эльвира Набиуллина, АҚШ Марказий банки раиси Жером Пауэлл ҳақида ҳам бир қанча қизиқ фикрлар бор.

Суҳбатни кўришингиз учун ҳавола: https://youtu.be/Qkx1S44Lp-o

Маймун айбдор

Шри-Ланкада якшанба куни битта маймунни деб 22 млн киши электрсиз қолибди эмиш (маймун деб ҳақиқий маймун назарда тутиляпти бу ерда). Ҳар ҳолда Шри-Ланка энергетика вазири журналистларга электр таъминотидаги блэкаутга маймун сабаб эканини айтибди.

«Маймун бизнинг тармоқдаги трансформаторга тегиб кетган, бу эса тизимда дисбаланс келтириб чиқарди», дебди у.

Мамлакатда электр таъминоти тиббиёт муассасалари, сув тозалаш иншоотларидан бошлаб, соатлар давомида босқичма-босқич тикланган.

BBC`нинг ёзишича, 2022 йилда ҳам Шри-Ланкада электр энергияси мунтазам равишда узилиб қолган. Фақат унда маймунлар туфайли эмас, иқтисодий инқироз туфайли, мамлакатда ёқилғи учун пул йўқлиги сабабли таъминотда муаммолар кузатилган.