Fundamental tibbiyot

​​Titin
Odamdagi TTN geni asosida kodlanadigan oqsil hisoblanadi. Titin gigant oqsil boʻlib, uzunligi 1μm dan oshadi. U molekulyar spiral vazifasini oʻtaydi yaʼni muskuldagi Z va M liniyalarni birlashtirib turadi va miozin oqsilini fiksatsiya qiladi. Titin muskullarda eng koʻp uchraydigan 3-oqsil hisoblanadi (aktin va miozindan keyin). Katta odamda oʻrtacha 0,5 kg titin oqsili boʻladi. Shuningdek, u maʼlum boʻlgan eng yirik oqsildir. Oqsilni kodlovchi gendagi mutatsiyalar turli xildagi tugʻma miopatiyalarga sabab boʻladi.

​​Vitamin D haqiqatan ham vitaminmi?

Vitamin D ning muqobil nomlari – kalsitriol (1,25-digidroksivitamin D); ergokalsiferol (vitamin D2); xolekalsiferol (vitamin D3); kalsidiol (25-gidroksivitamin D).

Vitamin D

Vitamin D haqiqatan ham vitamindan ko’ra gormon xususiyatlarini o’zida ko’proq namoyon etadi. Vitamin D steroid modda, u xolesterindan hosil bo’lgan. Vitamin D ichaklardan kalsiyning qonga so’rilishi uchun kerak. Vitamin D quyosh nurlari ta’sirida terida sintezlanadi va kunlik ovqat tarkibidan o’zlashtiriladi( o’rtacha 10 %). Jigar va buyraklar ovqatdan olingan va terida sintezlangan vitamin D ni aktiv gormon, kalsitriolga o’zgartiradi. Aktiv gormon vitamin D  ichaklardan qonga so’rilayotgan kalsiyning miqdorini oshiradi va buyraklardan kalsiyning chiqib ketishini kamaytiradi. Shuningdek, vitamin D suyak hujayralari faolligini boshqaradi va bolalarda va kattalarda yangi suyak hosil bo’lishida juda zarur. Keyingi tadqiqotlar vitamin D yanada ko’proq va muhim vazifalarni bajarishini ko’rsatyapti. Ko’p to’qimalarimizda vitamin D retseptorlari mavjud. Ichakdagi retseptorlarga vitamin D bog’langanda, hujayralarning kalsiy so’rish qobiliyati oshadi.

Davomini hujayra.uz saytida oʻqing.

​​Bir kun davomida sogʻlom odamning hujayralarida jami 50 kgdan 75 kggacha ATF sarflanadi. Shu ATF energiyasining oʻrtacha 27% i oqsil sintezi uchun, 24% i K-Na ATFazasi orqali membrana potensialini hosil qilish uchun, 9% i glukoneogenez uchun, 6% i sitoplazmada Ca-ATFaza orqali kalsiy ionlarini past konsentratsiyada ushlab turish uchun, 5% i miozin ATFazasi uchun va 3% i mochevina hosil qilish uchun sarflanadi.

​​Qon guruhlari sistemasi
Xalqaro qon quyish jamiyati hozirgi vaqtda 36 turdagi qon guruh sistemalari mavjudligini qayd etgan. Barchaga ma’lum ABO va rezus sistemadan tashqari qizil qon tanachalari yuzasida juda ko’p antigenlar aniqlangan. Qon guruhi eritrotsitlardagi barcha qon guruhi sistemalarini o’z ichiga oladi. Qon guruhlari bilan ishlashda faqat ularning qon quyishdagi ahamiyati emas, balki eritrotsitlar yuzasidagi antigenlarga aloqador kasalliklarni ham e’tiborga olish lozim. Karl Landshteyner 1900-yilda ABO qon guruhlar sistemasini kashf etdi (Bu ishi uchun 1930-yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlandi). Keyinchalik, Yan Yanskiy inson qon guruhlarini 4 ga ajratdi.


Qon guruhlari. Hozirda 36 turdagi qon guruh sistemasi mavjud bo’lib, 346 dan ortiq antigenlar aniqlangan. Bu qon guruh sistemalarining deyarli barcha genlari avtosomal, ba’zilari esa ham X ham Y xromosomada joylashgan. Bu antigenlar integral oqsillar (rezusRh, Kell), glikoproteinlar yoki glikolipidlar (ABO) bo’lishi mumkin. Maqolani toʻliq holda hujayra.uz saytidan oʻqing.
Kanalga ulaning

​​Lipofussin – “qarish pigmenti”
Lipofussin lipidlarning lizosomalarda parchalanishidan qolgan qoldiqlardan iborat bo’lib, u sariq-jigarrang pigment granulalaridan iborat. U jigar, buyrak, yurak muskullarida, retina, buyrakusti bezlaridan, nerv hujayralari va tugunlaridan topilgan bo’lib qarishda muhim ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Lipofussin hujayra yadrosi atrofida joylashgan yog’da eriydigan pigment. U to’yinmagan yog’ kislotalarining oksidlanish mahsuloti va lizosoma, mitoxondriya va hujayra membranasining shikastlanishidan hosil bo’lishi mumkin. Katta miqdorda lipiddan tashqari lipofussin o’z tarkibida uglevodlar va simob, alyuminiy, temir, mis va rux kabi metallarni( jami 2%) ham olishi mumkin. Shuningdek, u oksidlangan oqsil(30-58 %) va lipidlardan(19-51 %) ham tarkib topganligi ma’lum. Uning qanday shakllanishi haligacha aniq ma’lum emas.

​​21- oqsil aminokislotasi
Selenosistein L-alfa oqsil aminokislotasi boʻlib, hayotning barcha shakllarida uchraydi. Odam organizmida taxminan 54 ta selenooqsillar aniqlangan. Bu oqsillarga ayrim peroksidazalar, reduktazalar, yodtrionin deyodinazalar hamda plazmada uchraydigan selenoprotein P oqsili kiradi. Selenosistein oqsil translyatsiyasi vaqtida polipeptid zanjiriga birikadi yaʼni u oqsilning posttranslyatsion maxsuloti emas. Lekin, boshqa 20 ta aminokislotadan farqli ravishda selenosistein odatiy boʻlmagan t-RNKlar orqali tashiladi. Bu t-RNK odatda stop kodon vazifasini bajaruvchi UGA kodonidan foydalanib kodlanadi. Selenosisteinning tuzilishi sisteinniki bilan oʻxshash faqat sulfid guruhining oʻrniga selenol guruhi keladi. Selenosistein oʻrniga sisteinning kelishi fermentlarning biologik aktivligini pasaytirib yuboradi. Selenning yetishmasligi natijasida turli kasalliklar kelib chiqishi mumkin (Keshan kasalligi).

​​Kreatin fosfat
Muskullar va miyada kreatin fosfat energiya manbasi vazifasini oʻtaydi. Odatda muskullar glukozani karbonat angidrid va suvga parchalab energiya hosil qiladi. Muskullardagi kreatin mitoxondriyalarda hosil boʻlgan ATFning bir qismidan fosfatni biriktirib olib, kreatin fosfat hosil qiladi. Muskullar harakati vaqtida kreatin fosfat va ADFdan kreatin va ATF hosil boʻladi va muskul qisqarishi uchun sarflanadi.

Buyraklarda arginin-glitsin aminotransferaza(AGAT) fermenti arginin va glitsinni guanodinatsetat moddasiga aylantiradi. U qon orqali jigarga boradi va kreatinga aylanadi. Kreatin keyin toʻqimalarga tarqaladi. Kreatinning 95%i muskullarda toʻplanadi.

70 kgli odamda 120 gr kreatin boʻladi. Uning 40%i kreatin holatda 60%i esa kreatin fosfat holatda boʻladi. Bir kunda shundan 1-2%i kreatininga aylanadi va siydik tarkibida chiqarib yuboriladi.

​​Apoptoz — hujayraning dasturlashtirilgan oʻlimi
Tanamizdagi 100 trlndan ortiq hujayralar faqatgina ularning koʻpayish koʻrsatkichlarini emas, balki ularning oʻlim koʻrsatkichlarini ham boshqarish orqali yagona tizimga birlashtiriladi. Hujayralar organizm uchun ortiq kerak boʻlmay qolgan hollarda yoki zarar yetkazayotgan vaqtda hujayraning dasturlashtirilgan oʻlimi yaʼni apoptoz kuzatiladi. Bu jarayonda maxsus fermentlar ishtirok etadi. Bunda hujayraning sitoskeleti boʻshashadi, hujayra membranasida oʻzgarishlar boʻladi. Shu tufayli qoʻshni fagotsitlar masalan makrofaglar hujayra membranasiga yopishadi va uni fagotsitlaydi.
Hujayralar oʻtkir yalligʻlanish va jarohatlar tufayli ham nobud boʻladi va bu nekroz deb ataladi. Nekrotik hujayralar oʻzining ajratgan maxsulotlarini qoʻshni hujayralarga tarqatib ularni ham zararlaydi.
Apoptoz jarayonni proteazalar oilasiga mansub kaspaza fermentlari boshlab beradi. Ular hujayrada nofaol prokaspaza holatida mavjud. Kaspazalarning faollashuvi kompleks jarayon hisoblanadi va faollashishi kuzatilsa boshqa prokaskazalar ham faol holatga oʻtib hujayra ichidagi oqsillarni tezda parchalab tashlaydi va fagotsitlar tomonidan hazm qilib yuboriladi. Katta odamda har 1 soat ichida millionlab hujayralar apoptozga uchraydi.
Soʻnggi tadqiqotlar apoptoz jarayonini Alsgeymer kabi neyrodegenerativ kasalliklar, oʻsma kasalliklari va avtoimmun kasalliklarining paydo boʻlishida muhim ahamiyatga ega ekanligini koʻrsatdi.
Kanalga ulanish

​​Hujayra membranasi

Hujayra membranasi (plazmatik membrana, sitoplazmatik membrana, plazmalemma) hujayraning sitoblazmasini tashqi tomondan qoplab turadi. U yarimo’tkazuvchan xususiyatga ega. Moddalarni hujayra ichkarisiga tanlab o’tkazadi va hujayra ichki muhiti doimiyligini saqlaydi. Hayvon (shuningdek, odam), o’simlik, zamburug’ hujayalari va prokoriot hujayralarida plazmatik membrana mavjud. Hujayra organoidlari ham membrana bilan qoplangan.
Hujayra membranasi tuzilishi. Hujayra membranasi asosan oqsil va lipidlardan tashkil topgan. Hujayra membranasining joylashgan o’rni va vazifasiga ko’ra lipidlar hujayra membranasining 20% dan 80% gacha bo’lgan qismini tashkil etadi. Lipidlar membrana qayishqoqligini ta’minlaydi, oqsillar esa moddalar o’tkazish vazifasini bajaradi. Fosfolipidlar hujayra membranasi tarkibining katta qismini tashkil etadi. Ikki qator bo’lib joylashgan fosfolipidlar hujayra membranasining qo’shqavat holatini ta’minlaydi. Fosfolipid molekulasi 3 ta qismdan iborat: boshi- manfiy zaryadlangan fosfat, dumi- 2 ta yog’ kislotasi va tanasi- glitserol. Bosh qismi gidrofilik( gidrofilik- suvni yoqtiraman degani) ya’ni qutbli. Dum qismi lipofilik hamda gidrofobik ya’ni qutbsiz( gidrofobik – suvni yoqtirmayman degani). Gidrofobik qismlari bir-biriga qarab turadi, gidrofilik qismlari esa membrananing ikkita tashqi tomonida joylashgan va suv bilan aloqada bo’lib turadi. Hujayra membranasi yarim o’tkazuvchan xususiyatga ega, ba’zi moddalarni osonlik bilan o’tkazsa, ba’zilarini umuman o’tkazmaydi. Moddalarning hujayra membranasidan o’tishi ularning o’lchami, zaryadi va qutbliligiga bog’liq. Bunday moddalarning 5 ta guruhi mavjud. 1-guruh: o’lchami kichik va qutblanmagan (CO2, O2) molekulalar hujayra membranasidan osonlik bilan o’ta oladi. 2-guruh: o’lchami kichik va qulbli (H2O) molekulalar hujayra membranasidan o’ta oladi, ammo sekinlik bilan. 3-guruh: o’lchami katta va qutblanmagan molekula (Vitamin A) hujayra membranasidan o’ta oladi, ammo juda sekinlik bilan. 4- guruh: o’lchami katta va qutbli molekulalar (glukoza) hujayra membranasidan o’ta olmaydi. 5-guruh: yuqori qutblangan va zaryadli molekulalar (K+,Na+, aminokislotalar) ham hujayra membranasidan umuman o’tolmaydi. Hujayra membranasida fosfolipidlar bilan birgalikda xolesterin ham uchraydi. Xolesterin hujayra membranasiga mustahkamlik beradi. Hujayra membranasi bo’ylab turli xil oqsil molekulalari joylashgan. Bu oqsil molekulalari turli xil vazifalarni bajaradi. Ba’zilari hujayrani boshqa hujayra bilan bog’laydi, ba’zilari moddalarni hujayraga o’tkazuvchi va hujayradan chiqaruvchi transport, ba’zilari esa retseptorlik vazifasini bajaradi. Shuningdek, hujayra membranasidagi lipidlar va oqsillarga ko’pgina oligosaxaridlar birikib keladi. Oligosaxaridlar hujayralar bir birini tanib olishida muhim hisoblanadi. Ulardan foydalanib viruslar hujayra devoriga yopishadi.

Organizmda suyuqlikning taqsimlanishi

​​Organizmdagi suyuqliklarning normal holatda saqlash uchun odam tashqi muhitdan suyuqliklarni qabul qilib va chiqarib turadi. Suyuqliklar miqdorini nisbiy gomeostaz holatda saqlash muhimdir. Odam organizmi suvni ikki manbadan oladi: 1) suv ichish va ovqat tarkibidagi suvni o’zlashtirish orqali (o’rtacha 2100 ml/kun); 2) moddalarning oksidlanishidan hosil bo’ladigan suv (200 ml/kun); Bu ikki usul organizmni bir kunda jami 2300 ml suv bilan ta’minlaydi. Ammo, bir kunda qabul qilinadigan suv miqdori juda o’zgaruvchan hatto bitta odam har xil miqdorda suv qabul qiladi. Bu ob-havoga, odamning fizik holatiga va bajargan ishlariga bog’liq.