FONETIKA
Fonetika tilshunoslik boʻlimi ogʻzaki nutqning tovushlar tizimini va tovushlarga aloqador boʻlgan boshqa birliklarni: boʻgʻin, urgʻu, qator va qoʻsh undoshlar, fonetik hodisalarni oʻrganadigan boʻlim hisoblanadi.
Tovush – ogʻzaki nutqning eng kichik, boshqa mayda boʻlakka boʻlinmaydigan qismi. Oʻpkadan chiqayotgan havoning toʻsiqqa uchrashi yoki uchramasligiga koʻra tovushlarimiz ikkiga boʻlinadi: unli tovushlar, undosh tovushlar.
1. Unli tovushlar – oʻpkadan chiqayotgan havoning muayyan toʻsiqqa uchramasligidan hosil boʻlgan tovushlar. Ularni talaffuz qilish bir qadar oson va yengil. Oʻzbek tilida oltita unli mavjud: i, u, e, oʻ, a, o
2. Undosh tovushlar – oʻpkadan chiqayotgan havoning muayyan toʻsiqqa uchrashidan hosil boʻlgan tovushlar. Ularni talaffuz qilish bir qadar qiyin. Oʻzbek tilida yigirma toʻrrta undosh tovush mavjud: b, d, f, g, h, j, dj, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, y, gʻ, x, z, sh, ch, ng
Boʻgʻin – bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush va tovushlar birikmasi.
Urgʻu – soʻzdagi bogʻinlarning yoki gapdagi soʻzlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Urgʻu oʻz navbatida ikki guruhga boʻlinadi:
1. Soʻz urgʻusi;
2. Gap urgʻusi.
Soʻz urgʻusi – soʻzdagi bogʻinlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Masalan, bolá (-la boʻgʻini -bo boʻgʻiniga nisbatan kuchliroq talaffuz etilmoqda.)
Gap urgʻusi – gapdagi soʻzlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Masalan, Men bugun maktabga bormadim. (Gap urgʻusi kesimdan oldingi boʻlakka tushadi. Ushbu gapda «maktabga» soʻziga gap urgʻusi tushgan.)
Qator undosh – bir boʻgʻinda ikki xil undoshning kelishi. Masalan, daraxt = da-raxt (xt)
Qoʻsh undosh – soʻzda bir xil undoshning yonma yon kelishi. Masalan, katta (tt)
Fonetik hodisalar – nutq erkinligi, yengilligiga yordam beruvchi jarayon. Oʻzbek tilida uch xil fonetik hodisa keng tarqalgan:
1. Tovush tushishi;
2. Tovush almashishi;
3. Tovush ortishi.
@onatili_tilsimi
Fonetika tilshunoslik boʻlimi ogʻzaki nutqning tovushlar tizimini va tovushlarga aloqador boʻlgan boshqa birliklarni: boʻgʻin, urgʻu, qator va qoʻsh undoshlar, fonetik hodisalarni oʻrganadigan boʻlim hisoblanadi.
Tovush – ogʻzaki nutqning eng kichik, boshqa mayda boʻlakka boʻlinmaydigan qismi. Oʻpkadan chiqayotgan havoning toʻsiqqa uchrashi yoki uchramasligiga koʻra tovushlarimiz ikkiga boʻlinadi: unli tovushlar, undosh tovushlar.
1. Unli tovushlar – oʻpkadan chiqayotgan havoning muayyan toʻsiqqa uchramasligidan hosil boʻlgan tovushlar. Ularni talaffuz qilish bir qadar oson va yengil. Oʻzbek tilida oltita unli mavjud: i, u, e, oʻ, a, o
2. Undosh tovushlar – oʻpkadan chiqayotgan havoning muayyan toʻsiqqa uchrashidan hosil boʻlgan tovushlar. Ularni talaffuz qilish bir qadar qiyin. Oʻzbek tilida yigirma toʻrrta undosh tovush mavjud: b, d, f, g, h, j, dj, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, y, gʻ, x, z, sh, ch, ng
Boʻgʻin – bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush va tovushlar birikmasi.
Urgʻu – soʻzdagi bogʻinlarning yoki gapdagi soʻzlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Urgʻu oʻz navbatida ikki guruhga boʻlinadi:
1. Soʻz urgʻusi;
2. Gap urgʻusi.
Soʻz urgʻusi – soʻzdagi bogʻinlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Masalan, bolá (-la boʻgʻini -bo boʻgʻiniga nisbatan kuchliroq talaffuz etilmoqda.)
Gap urgʻusi – gapdagi soʻzlarning birini boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilish. Masalan, Men bugun maktabga bormadim. (Gap urgʻusi kesimdan oldingi boʻlakka tushadi. Ushbu gapda «maktabga» soʻziga gap urgʻusi tushgan.)
Qator undosh – bir boʻgʻinda ikki xil undoshning kelishi. Masalan, daraxt = da-raxt (xt)
Qoʻsh undosh – soʻzda bir xil undoshning yonma yon kelishi. Masalan, katta (tt)
Fonetik hodisalar – nutq erkinligi, yengilligiga yordam beruvchi jarayon. Oʻzbek tilida uch xil fonetik hodisa keng tarqalgan:
1. Tovush tushishi;
2. Tovush almashishi;
3. Tovush ortishi.
@onatili_tilsimi