Bizga olimlarimizni faqat komunistlar tanitmagan. Balki kimlargadir aynan ular tanitgandir.
TARIX OMONATDIR
Kitoblar ikki tur bo‘ladi: darslik va mutolaa kitobi. Madrasalarda odatda darsliklar o‘qitiladi, mutolaa kitoblari esa mustaqil yoki maxsus halqalarda o‘rganiladi. Avvalda darslik bo‘lgan juda ko‘p kitoblarning vaqt o‘tishi bilan mutolaa kitobiga aylanishi davr taqozosi hisoblanadi.
Ibn Sino, Beruniy va boshqa ko‘p katta olimlarning kitoblari ko‘pincha mutolaa uchun o‘qilgan. Darslik bo‘lganlari ham keyinroq ulardan ko‘ra qulay darsliklar yozilgach mutolaa kitobiga aylanib ketgan. Biroq, bu ulardagi ilmlar butkul bekor bo‘lgan, degani emas, balki ma’lumotlar yangi qo‘llanmalarda o‘rganila boshlagan, yangicha munoqasha qilingan, degan ma’noni bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, o‘sha qadimgi kitoblar madrasalarda keyingi bosqichlarda bevosita bo‘lmasa ham, bilvosita o‘qitilgan.
Shuni ham aytib o‘tish joizki, katta aql egasi bo‘lgan olimlar yoshlikdan kitob yozishga kirishgan va ulg‘aygach yozgan asarlarida avvalgi bir qator fikrlarini o‘zlari rad etgan. Keyingi ulamolar shuni e’tiborda tutib, avvalgilarning kitoblarini tuzatilgan suratda qayta taqdim qilganlar va talabalarni chalg‘itmaslik uchun ularning ayrim asarlarini o‘qishni tavsiya qilishmagan. Zotan, olimning o‘zi inkor qilgan fikrlarini munoqasha qilib o‘tirish ko‘pincha vaqtni zoye qilish bo‘lishi mumkin.
Bobom Abdulmajid qozi domladan qolgan bir sandiq kitob bor edi. Ularning ichida qo‘lyozmalar ham ko‘p. Men shaxsan o‘zim o‘sha qo‘lyozmalar ichida Ibn Sinoning Ixlos surasiga yozgan tafsirini o‘qiganman. Juda ham falsafiy tafsir, tushunish mushkul. Yaqinda bu tafsirning arab tadqiqotchilari tarafidan qilingan yangi nashrini ham ko‘rdim. Abdulmajid qozi domla 1870-yilda tug‘ilib, 30 yoshida qozi bo‘lib yetishganini hisobga olsak, yurtimizda so‘nggi asrlarda ham, ayni paytda bolsheviklardan oldin ham bizda Ibn Sinoning kitoblari o‘rganilganini xulosa qilish mumkin. Ba’zilar iddao qilganidek, bizga olimlarimizni faqat komunistlar tanitmagan. Balki kimlargadir aynan ular tanitgandir, lekin bizning madrasa ko‘rgan ulamolarimiz ulug‘ o‘tmishdoshlarini va ularning asarlarini o‘z manbalaridan, ustozlaridan o‘rganib kelishgan. Bu ma’noda ular boshqaga muhtoj bo‘lishmagan.
Ayrimlar ruslar bizga ulamolarimizni tanitganini iddao qilishadi. To‘g‘ri, ularning gapida ham jon bor. Xalqimiz qo‘lidagi bor kitoblarni tortib olib, yoqib tashlab, olimlarni qatag‘on qilib, qolgan qutgan asarlarni bir joyga jamlab, ularni o‘rganishni ham istagancha cheklab qo‘yib, keyin ilmsiz xalqqa uch to‘rtta olimimizni o‘sha bolsheviklar tanitgan. Biroq, bu tanitishda aslida o‘zbek xalqiga yaxshilik qilish emas, boshqa siyosiy maqsadlar nazarda tutilgani sir emas. Ammo ma’rifatparvar kishilarimiz odatdagidek bu imkoniyatdan unumli foydalanib, ayrim yaxshi natijalarga erishishgan. Shunda ham tanlab berilgan uch to‘rtta olimnigina tanita olishgan va salla kiygan ulamolarimizni sal kam komunist qilib tavsilashga majbur bo‘lishgan. Ba’zilarini «koshki taninitishmaganda edi», deydigan qilib ta’riflashgan. Mana, hali hanuz o‘sha noto‘g‘ri tasvirlar xalqimiz ongini va bitiklarini tark etgani yo‘q.
- Hasanxon Yahyo Abdulmajid
📚 @e_kutubxona