• Asabiyyaning davriyligi: Asabiyya vaqt o‘tishi bilan o‘z tabiiy tsikliga amal qiladi. Avvalida bu kuch jamiyat ichida kuchli bo‘lib, davlatning shakllanishiga zamin yaratadi. Ammo vaqt o‘tishi bilan, boylik va hokimiyat ortishi bilan asabiyya susaya boshlaydi. Bu tabiiy jarayonni Ibn Xaldun insoniyat tarixining takroriy tsikllari sifatida tushuntiradi.

C. Asabiyya va iqtisodiy qudrat

Asabiyya jamiyat ichidagi birdamlikni ta’minlaydi va iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan omil sifatida qaraladi. Kuchli asabiyya jamiyatda o‘zaro hamkorlikni kuchaytiradi va iqtisodiy farovonlikka olib keladi. Ammo iqtisodiy qudrat oshishi bilan bu birdamlik zaiflashadi, chunki jamiyat a’zolari shaxsiy manfaatlarini ustun qo‘ya boshlaydilar.

• Iqtisodiy manfaatlar va asabiyya: Boylikning oshishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki bu jarayonda boylar o‘z manfaati uchun harakat qila boshlaydi. Bu asabiyya kuchining kamayishiga sabab bo‘ladi, chunki boylik ortishi bilan individualizm kuchayadi, birdamlik zaiflashadi va davlatning ichki birdamligi yo‘qoladi.

3. Davlat va tsivilizatsiyaning tabiiy tsikllari

Ibn Xaldunning tarixiy tsikllar haqidagi nazariyasi juda chuqur falsafiy asoslarga ega bo‘lib, u davlatlarning o‘z tabiiy rivojlanish bosqichlarini o‘tishi bilan bog‘liq. Davlatlar yoki dinastiyalar asabiyya kuchiga tayanib tashkil topadi va bu kuchning zaiflashishi bilan ular inqirozga uchraydi. Ibn Xaldun davlatlar tsiklini tabiiy bir jarayon sifatida ko‘radi, bu jarayon takroriy bo‘lib, bir davlatning yuksalishi va inqirozi boshqa davlatlar uchun xuddi shu takrorlanadigan jarayonni ifodalaydi.

A. Tsivilizatsiyaning yuksalishi va inqirozi

Har bir davlat yoki tsivilizatsiya rivojlanishning bir necha bosqichini o‘tadi. Ibn Xaldunning fikriga ko‘ra, bu bosqichlar tabiiy jarayonlarning bir qismi bo‘lib, ular tarixiy takroriy tsiklga bog‘liq.

• Yuksalish bosqichi: Dastlab, davlatlar yoki dinastiyalar kuchli asabiyyaga tayanib, birlashgan guruh sifatida hokimiyatni qo‘lga kiritadilar. Ushbu bosqichda davlat barqaror va kuchli bo‘lib, tashqi va ichki muammolarni muvaffaqiyatli hal qiladi.
• Avj bosqichi: Bu bosqichda davlatning kuchi eng yuqori nuqtaga yetadi. Iqtisodiy farovonlik, ijtimoiy barqarorlik va siyosiy hokimiyat o‘zining cho‘qqisiga chiqadi. Bu bosqichda davlat o‘z ichki muammolarini hal qiladi va tashqi xavflarga qarshi turadi.
• Pasayish bosqichi: Vaqt o‘tishi bilan davlat ichidagi asabiyya susayadi. Ichki birdamlik zaiflashadi va shaxsiy manfaatlar ustun bo‘la boshlaydi. Bu davrda iqtisodiy farovonlik kamayadi va davlat ichida ziddiyatlar yuzaga keladi.
• Inqiroz bosqichi: Oxirgi bosqichda davlat butunlay inqirozga uchraydi. Bu bosqichda asabiyyaning yo‘qolishi, iqtisodiy va siyosiy beqarorlik davlatni qulashiga olib keladi.

B. Davlat tsiklining takrorlanishi

Ibn Xaldun tarixiy tsikllar haqida gapirganida, bu jarayon doimiy takrorlanishini ta’kidlaydi. Bir davlat qulaganida, uning o‘rniga yangi davlat tashkil topadi va u ham o‘z yuksalish va qulash bosqichlarini bosib o‘tadi. Bu tsikllar insoniyat tarixida doimiy ravishda sodir bo‘ladi.

• Takrorlanish va davomiylik: Ibn Xaldunning nazariyasi tarixda yuksalgan va qulagan ko‘plab dinastiyalar va davlatlar orqali tasdiqlanadi. Uning fikricha, bu jarayon tarixning umumiy qoidasi hisoblanadi va bu tsikllarning oldini olish mumkin emas.

Xulosa

Ibn Xaldunning falsafiy va sotsiologik qarashlari insoniyat tarixining chuqur takrorlanadigan tsikllariga asoslangan. Inson tabiatidagi zaiflik va aql orqali kooperatsiya qilish qobiliyati, asabiyya orqali davlat va tsivilizatsiyalarning tashkil topishi va ularning yuksalishi hamda inqirozi haqidagi tushunchalari jamiyatlar va davlatlarning tabiiy jarayonini ko‘rsatadi. Tsivilizatsiyalar tabiiy tarzda kuchga kiradi, lekin vaqt o‘tishi bilan ular ichki birdamlikni yo‘qotadi va bu ularning qulashiga olib keladi.