Leviafanni jilovlash
O'rta asrlar ingliz faylasafi Tomas Hobbs o'z asarida davlatni majoziy ma'noda Leviafanga - Injildagi ko'p boshli va dahshatli dengiz maxluqiga qiyoslaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hokimiyatlarning bo'linishi (bir-biridan mustaqil qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining mavjudligi) hamda bir-birini nazorat qilib, tiyib tura olishi (checks and balances) tizimini yaratgan, "Leviafanni jilovlay" olgan jamiyatlar barqarorroq va iqtisodiy jihatdan farovoronroq bo'lishadi.
"Bizga qonunlar ijrosini ta'minlay oladigan, zo'ravonlikni nazorat qila oladigan, mojarolarni hal qila oladigan va ijtimoiy xizmatlarni taqdim qila oladigan hamda shu bilan birga, jilovlangan, o'z kuchiga ishongan jamiyatning nazoratidagi davlat kerak". Nobel mukofori sovrindorlari Ajemoglu va Robinsonning "Tor yo'lak: Davlatlar, jamiyatlar va ozodlik taqdiri" kitobidan
Jonatan Henson tadqiqotiga ko'ra, o'zaro nazorat va tiyib turish mexanizmi ta'minlangan davlatlar innovatsiyalar va va ilg'or sohalarga investititsiyalarni rag'batlantirish orqali barqaror rivojlanishni ta'minlay oladi.
Devid Stasavajga ko'ra, avtoritar tizimdan qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bir-birini nazorat qilib, tiyib tura oladigan tizimga o'tish xususiy investitsiyalarning 16% o'sishiga olib keladi.
Kennet Demga ko'ra, mustaqil va kuchli sud hokimiyati - "Leviafanni jilovlash"ning bir yo'li - va iqtisodiy o'sish o'rtasida korrelyatsiya mavjud.
Rafael La Porta va boshqalarning tadqiqotiga ko'ra, sudlarning mustaqilligi va hokimiyatning boshqa tarmoqlarini tiyib tura olishi hamda qonun, qaror va farmonlarning konstitutsiyaga mosligini nazorat qilish siyosiy va iqtisodiy erkinlikka olib keladi hamda iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi.
Bularni nima uchun yozyapman? Twitter ijtimoiy tarmog'ida bugungi sana - mustaqil O'zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov tug'ilgan kun munosabati bilan uning merosi va xatolari haqida bahs boshlandi. Kimdir turli valyuta kurslari o'rtasidagi katta farq va "qora bozor"ni uning eng katta xatosi sifatida tilga oldi, kimdir haligacha O'zbekiston xalqining "qonini ichayotgan" monopilyalarni, kimdir abgr ta'limni, kimdir "nollashtirish"larni.
Mening fikrimcha esa, uning eng katta va haligacha bizga ta'sir qilayotgan, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga katta zarba bergan "meros"i - barcha hokimiyatni bitta institut (shaxs) qo'lida konsolidatsiyalashtirgani, hokimiyatlarning real bo'linishi, o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarini amalda yo'q qilgani, majoziy ma'noda "jilovlanmagan Leviafan" yaratgani bo'ldi. Qolgan xatolar va muammolar - mana shuning hosilasidir. Zotan, misol uchun, Amerikani "sehrli dyor" qilgan ham mana shunday o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarining amalda ishlashidir. Bunga oddiy misol - sudyalarning prezident farmon va qarorlarining Konstitutsiyaga mosligini tekshirib, kerak bo'lsa to'xtatib tura olishi.
O'rta asrlar ingliz faylasafi Tomas Hobbs o'z asarida davlatni majoziy ma'noda Leviafanga - Injildagi ko'p boshli va dahshatli dengiz maxluqiga qiyoslaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hokimiyatlarning bo'linishi (bir-biridan mustaqil qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining mavjudligi) hamda bir-birini nazorat qilib, tiyib tura olishi (checks and balances) tizimini yaratgan, "Leviafanni jilovlay" olgan jamiyatlar barqarorroq va iqtisodiy jihatdan farovoronroq bo'lishadi.
"Bizga qonunlar ijrosini ta'minlay oladigan, zo'ravonlikni nazorat qila oladigan, mojarolarni hal qila oladigan va ijtimoiy xizmatlarni taqdim qila oladigan hamda shu bilan birga, jilovlangan, o'z kuchiga ishongan jamiyatning nazoratidagi davlat kerak". Nobel mukofori sovrindorlari Ajemoglu va Robinsonning "Tor yo'lak: Davlatlar, jamiyatlar va ozodlik taqdiri" kitobidan
Jonatan Henson tadqiqotiga ko'ra, o'zaro nazorat va tiyib turish mexanizmi ta'minlangan davlatlar innovatsiyalar va va ilg'or sohalarga investititsiyalarni rag'batlantirish orqali barqaror rivojlanishni ta'minlay oladi.
Devid Stasavajga ko'ra, avtoritar tizimdan qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bir-birini nazorat qilib, tiyib tura oladigan tizimga o'tish xususiy investitsiyalarning 16% o'sishiga olib keladi.
Kennet Demga ko'ra, mustaqil va kuchli sud hokimiyati - "Leviafanni jilovlash"ning bir yo'li - va iqtisodiy o'sish o'rtasida korrelyatsiya mavjud.
Rafael La Porta va boshqalarning tadqiqotiga ko'ra, sudlarning mustaqilligi va hokimiyatning boshqa tarmoqlarini tiyib tura olishi hamda qonun, qaror va farmonlarning konstitutsiyaga mosligini nazorat qilish siyosiy va iqtisodiy erkinlikka olib keladi hamda iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi.
Bularni nima uchun yozyapman? Twitter ijtimoiy tarmog'ida bugungi sana - mustaqil O'zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov tug'ilgan kun munosabati bilan uning merosi va xatolari haqida bahs boshlandi. Kimdir turli valyuta kurslari o'rtasidagi katta farq va "qora bozor"ni uning eng katta xatosi sifatida tilga oldi, kimdir haligacha O'zbekiston xalqining "qonini ichayotgan" monopilyalarni, kimdir abgr ta'limni, kimdir "nollashtirish"larni.
Mening fikrimcha esa, uning eng katta va haligacha bizga ta'sir qilayotgan, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga katta zarba bergan "meros"i - barcha hokimiyatni bitta institut (shaxs) qo'lida konsolidatsiyalashtirgani, hokimiyatlarning real bo'linishi, o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarini amalda yo'q qilgani, majoziy ma'noda "jilovlanmagan Leviafan" yaratgani bo'ldi. Qolgan xatolar va muammolar - mana shuning hosilasidir. Zotan, misol uchun, Amerikani "sehrli dyor" qilgan ham mana shunday o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarining amalda ishlashidir. Bunga oddiy misol - sudyalarning prezident farmon va qarorlarining Konstitutsiyaga mosligini tekshirib, kerak bo'lsa to'xtatib tura olishi.