Moʻgʻullar tomonidan Xitoyning zabt etilishi
Mo‘g‘ullar tomonidan Xitoyning zabt etilishi — bu Xitoy tarixidagi eng muhim tarixiy voqealardan biri bo‘lib, jarayon dastlab Chingizxon tomonidan tashkil qilingan bo'lsa, keyinchalik uning nabirasi Xubilayxon uni nihoyasiga yetkazgan. Bosib olish jarayoni 1205-yildan 1279-yilgacha, ya’ni 70 yildan ortiq davom etdi va natijada Xitoy to‘liq Mo‘g‘ullar imperiyasi tarkibiga kiritildi. Birinchi nishon — G‘arbiy Sya davlati bo‘lib, u 1227-yilda tor-mor etildi, so‘ngra 1234-yilda Jin sulolasi (Jurjenlar davlati) quladi va nihoyat 1279-yilda Sun sulolasi mag‘lub bo‘ldi.
Mo‘g‘ullarning g‘alabasi bir qator omillar bilan ta’minlandi: ularning mukammal harbiy tizimi, yuqori harakatchanligi, shafqatsiz psixologik urush usullari va strategik moslashuvchanligi. Mo‘g‘ul chavandoz qo‘shinlari ajoyib tezkorlikka ega bo‘lib, bir kunda 100 kilometrgacha masofani bosib o‘tardi — bu o‘sha davrdagi Xitoy qo‘shinlarining imkoniyatlaridan ancha ustun edi. Bundan tashqari, mo‘g‘ullar Xitoyning ilg‘or qal’a sindirish texnologiyalarini o‘zlashtirdi va Markaziy Osiyodan asir qilingan muhandislar yordamida ulkan katapultalar qurdi. Ular qarshilik ko‘rsatgan shaharlarni butunlay vayron qilish siyosatini qo‘llab, qo‘rquv muhiti yaratdi, bu esa ko‘plab shaharlarni jangsiz taslim bo‘lishga majbur qildi.
Xitoyning mag‘lubiyatida uning ichki zaifliklari muhim rol o‘ynadi. Eng katta xato ichki tarqoqlik va sulolalararo nizolar edi. Masalan, janubdagi Sun sulolasi mo‘g‘ullarga qarshi birlashish o‘rniga, aksincha, shimoldagi Jin sulolasini zaiflashtirish uchun mo‘g‘ullar bilan vaqtincha ittifoq tuzdi. Bu qisqa muddatli siyosat Xitoyni yanada ojiz holga keltirdi va mo‘g‘ullarga raqiblarini birma-bir yo‘q qilish imkonini berdi. Shu bilan birga, davlat ichidagi korruptsiya, sust rahbarlik va ichki isyonlar Xitoy sulolalarini yanada zaiflashtirib, mo‘g‘ullar uchun qulay sharoit yaratdi.
Mo‘g‘ul istilosining oqibatlari Xitoy tarixida chuqur iz qoldirdi. 1279-yilda Xubilayxon Yuan sulolasini e’lon qildi va Xitoy ilk bor butunlay xorijiy — no-xitoy sulolasi tomonidan boshqarildi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida millionlab odamlar urushlar, ocharchilik va kasalliklar oqibatida halok bo‘ldi. Ba’zi taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra, Xitoy aholisi 120 milliondan 60 milliongacha qisqardi. Iqtisodiy sohada esa mo‘g‘ullar katta o‘zgarishlar kiritdi: Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab savdo rivojlandi, Xitoy Eron, Yevropa va Islom dunyosi bilan faol aloqalarga kirdi. Shu bilan birga, yangi ijtimoiy tabaqalanish tizimi joriy etildi: eng yuqori pog‘onada mo‘g‘ullar, undan keyin Markaziy Osiyo vakillari va boshqa chet elliklar, eng pastda esa xan xitoyliklari turardi.
Mo‘g‘ullarning shafqatsizligiga qaramay, ular madaniy almashinuvga ham hissa qo‘shdi. Eron astronomiyasi, Markaziy Osiyo tibbiyoti va hatto Yevropa texnologiyalari Xitoyga olib kelindi. Biroq mo‘g‘ullar Xitoy jamiyatiga to‘liq singib keta olmadi. Ularning hukmronligi davrida moliyaviy beqarorlik, ichki nizolar va doimiy urushlar davom etdi. Natijada, 1368-yilda Yuan sulolasi quladi va Xitoyda mahalliy Ming sulolasi hokimiyatni qo‘lga oldi.
Siyosatshunoslik...
Mo‘g‘ullar tomonidan Xitoyning zabt etilishi — bu Xitoy tarixidagi eng muhim tarixiy voqealardan biri bo‘lib, jarayon dastlab Chingizxon tomonidan tashkil qilingan bo'lsa, keyinchalik uning nabirasi Xubilayxon uni nihoyasiga yetkazgan. Bosib olish jarayoni 1205-yildan 1279-yilgacha, ya’ni 70 yildan ortiq davom etdi va natijada Xitoy to‘liq Mo‘g‘ullar imperiyasi tarkibiga kiritildi. Birinchi nishon — G‘arbiy Sya davlati bo‘lib, u 1227-yilda tor-mor etildi, so‘ngra 1234-yilda Jin sulolasi (Jurjenlar davlati) quladi va nihoyat 1279-yilda Sun sulolasi mag‘lub bo‘ldi.
Mo‘g‘ullarning g‘alabasi bir qator omillar bilan ta’minlandi: ularning mukammal harbiy tizimi, yuqori harakatchanligi, shafqatsiz psixologik urush usullari va strategik moslashuvchanligi. Mo‘g‘ul chavandoz qo‘shinlari ajoyib tezkorlikka ega bo‘lib, bir kunda 100 kilometrgacha masofani bosib o‘tardi — bu o‘sha davrdagi Xitoy qo‘shinlarining imkoniyatlaridan ancha ustun edi. Bundan tashqari, mo‘g‘ullar Xitoyning ilg‘or qal’a sindirish texnologiyalarini o‘zlashtirdi va Markaziy Osiyodan asir qilingan muhandislar yordamida ulkan katapultalar qurdi. Ular qarshilik ko‘rsatgan shaharlarni butunlay vayron qilish siyosatini qo‘llab, qo‘rquv muhiti yaratdi, bu esa ko‘plab shaharlarni jangsiz taslim bo‘lishga majbur qildi.
Xitoyning mag‘lubiyatida uning ichki zaifliklari muhim rol o‘ynadi. Eng katta xato ichki tarqoqlik va sulolalararo nizolar edi. Masalan, janubdagi Sun sulolasi mo‘g‘ullarga qarshi birlashish o‘rniga, aksincha, shimoldagi Jin sulolasini zaiflashtirish uchun mo‘g‘ullar bilan vaqtincha ittifoq tuzdi. Bu qisqa muddatli siyosat Xitoyni yanada ojiz holga keltirdi va mo‘g‘ullarga raqiblarini birma-bir yo‘q qilish imkonini berdi. Shu bilan birga, davlat ichidagi korruptsiya, sust rahbarlik va ichki isyonlar Xitoy sulolalarini yanada zaiflashtirib, mo‘g‘ullar uchun qulay sharoit yaratdi.
Mo‘g‘ul istilosining oqibatlari Xitoy tarixida chuqur iz qoldirdi. 1279-yilda Xubilayxon Yuan sulolasini e’lon qildi va Xitoy ilk bor butunlay xorijiy — no-xitoy sulolasi tomonidan boshqarildi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida millionlab odamlar urushlar, ocharchilik va kasalliklar oqibatida halok bo‘ldi. Ba’zi taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra, Xitoy aholisi 120 milliondan 60 milliongacha qisqardi. Iqtisodiy sohada esa mo‘g‘ullar katta o‘zgarishlar kiritdi: Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab savdo rivojlandi, Xitoy Eron, Yevropa va Islom dunyosi bilan faol aloqalarga kirdi. Shu bilan birga, yangi ijtimoiy tabaqalanish tizimi joriy etildi: eng yuqori pog‘onada mo‘g‘ullar, undan keyin Markaziy Osiyo vakillari va boshqa chet elliklar, eng pastda esa xan xitoyliklari turardi.
Mo‘g‘ullarning shafqatsizligiga qaramay, ular madaniy almashinuvga ham hissa qo‘shdi. Eron astronomiyasi, Markaziy Osiyo tibbiyoti va hatto Yevropa texnologiyalari Xitoyga olib kelindi. Biroq mo‘g‘ullar Xitoy jamiyatiga to‘liq singib keta olmadi. Ularning hukmronligi davrida moliyaviy beqarorlik, ichki nizolar va doimiy urushlar davom etdi. Natijada, 1368-yilda Yuan sulolasi quladi va Xitoyda mahalliy Ming sulolasi hokimiyatni qo‘lga oldi.
Siyosatshunoslik...