Kommentlarda yaxshi bir savol berilibdi, unga ko'ra "realizm nazariyasi boʻyicha olib qaraganda nega doim urushlar paydo bo'lishi sabablari" so'ralgan. Va shu savolga javob berib o'tmoqchiman.
Odatda realizm nazariyasi doirasida urushning doimiy kelib chiqishi tabiiy holat sifatida tushuniladi. Nega shunday hisoblaniladi? Buning bosh sababi, avvalo bu nazariya xalqaro munosabatlarda anarxiya – ya’ni yagona markazlashgan hokimiyat yo‘qligi tufayli davlatlarning o‘z xavfsizligini ta’minlashga intilishi natijasida urush muqarrar ekanligidir. Realistlar uchun asosiy tushuncha – bu kuch va manfaatlar muvozanati bo‘lib, davlatlar o‘z suverenitetini saqlash hamda geosiyosiy ta’sir doirasini kengaytirish maqsadida doimiy raqobatga kirishadi, manfaatlar to'qnashadi va bu urushlarga sabab bo'ladi. Klassik nazariyotchi Makiavelli g'oyalariga tayangan holda aytish mumkinki, inson tabiatan o‘z manfaati yo‘lida harakat qiluvchi, hokimiyatga intiluvchi mavjudotdir. Shu sababli davlatlar ham o‘z milliy manfaatlarini himoya qilish yo‘lida har qanday vositalarni, jumladan, harbiy kuchni qo‘llashga tayyor bo‘ladi. Keyinchalik yana bir tadqiqodchi, Hans Morgenthau bu masalaga urg‘u berib, xalqaro maydonda harakat qiluvchi davlatlar asosiy maqsadi kuch va ta’sirni oshirish ekanligini ta’kidlaydi.
Neorealizm (yoki strukturaviy realizm) ta'limotchilaridan biri Kenneth Waltz fikriga ko‘ra, xalqaro tizimning anarxik tuzilishi davlatlarni o‘z xavfsizligini ta’minlash uchun harakat qilishga majbur qiladi. Xavfsizlik dilemmasi (security dilemma) degan tushuncha bunga yaxshi misol bo‘la oladi. Bunda bir davlat o‘z xavfsizligini oshirish uchun harbiy qudratini mustahkamlasa, qo‘shni davlatlar buni tahdid sifatida qabul qilib, o‘z navbatida qurollanishni kuchaytiradi. Natijada harbiy ziddiyatlar ortib borib, urush ehtimoli oshadi. Bunga aniq keys sifatida XX asrning eng yirik geosiyosiy mojarolaridan biri – Ikkinchi jahon urushini keltirish mumkin. Birinchi jahon urushidan keyin xalqaro tizimda kuchlar muvozanati izdan chiqdi va Germaniya Versal shartnomasining cheklovlarini buzib, o‘z harbiy salohiyatini oshirishga kirishdi. Bu esa Britaniya va Fransiya tomonidan tahdid sifatida qabul qilindi. Hitler Germaniyasi o‘z milliy manfaatlarini ilgari surish va geosiyosiy ta’sirini kengaytirish maqsadida ekspansionistik siyosat yuritdi. Yevropada kuchlar muvozanati buzilgani sababli davlatlar o‘rtasidagi ishonchsizlik kuchaydi va urushdan qochib bo‘lmadi.
Yoki yana bir zamonaviy misol sifatida "Rossiya va NATO o‘rtasidagi ziddiyat"ni keltirish mumkin. Rossiya NATOning Sharqiy Yevropaga kengayishini o‘z milliy manfaatlariga tahdid sifatida qabul qildi va bu xavfsizlik dilemmasini keltirib chiqardi. 2014-yilda Rossiyaning Qrimni anneksiya qilishi va Ukrainadagi mojaro aynan shu strukturaviy bosim natijasida yuzaga keldi. NATO o‘z a’zolarini himoya qilish uchun harbiy harakatlarni kuchaytirsa, Rossiya ham bunga javoban o‘z mudofaasini mustahkamlashga harakat qiladi. Natijada keskinlik oshib, urush boshlanishiga ham sabab bo'ldi.
Siyosatshunoslik...
Odatda realizm nazariyasi doirasida urushning doimiy kelib chiqishi tabiiy holat sifatida tushuniladi. Nega shunday hisoblaniladi? Buning bosh sababi, avvalo bu nazariya xalqaro munosabatlarda anarxiya – ya’ni yagona markazlashgan hokimiyat yo‘qligi tufayli davlatlarning o‘z xavfsizligini ta’minlashga intilishi natijasida urush muqarrar ekanligidir. Realistlar uchun asosiy tushuncha – bu kuch va manfaatlar muvozanati bo‘lib, davlatlar o‘z suverenitetini saqlash hamda geosiyosiy ta’sir doirasini kengaytirish maqsadida doimiy raqobatga kirishadi, manfaatlar to'qnashadi va bu urushlarga sabab bo'ladi. Klassik nazariyotchi Makiavelli g'oyalariga tayangan holda aytish mumkinki, inson tabiatan o‘z manfaati yo‘lida harakat qiluvchi, hokimiyatga intiluvchi mavjudotdir. Shu sababli davlatlar ham o‘z milliy manfaatlarini himoya qilish yo‘lida har qanday vositalarni, jumladan, harbiy kuchni qo‘llashga tayyor bo‘ladi. Keyinchalik yana bir tadqiqodchi, Hans Morgenthau bu masalaga urg‘u berib, xalqaro maydonda harakat qiluvchi davlatlar asosiy maqsadi kuch va ta’sirni oshirish ekanligini ta’kidlaydi.
Neorealizm (yoki strukturaviy realizm) ta'limotchilaridan biri Kenneth Waltz fikriga ko‘ra, xalqaro tizimning anarxik tuzilishi davlatlarni o‘z xavfsizligini ta’minlash uchun harakat qilishga majbur qiladi. Xavfsizlik dilemmasi (security dilemma) degan tushuncha bunga yaxshi misol bo‘la oladi. Bunda bir davlat o‘z xavfsizligini oshirish uchun harbiy qudratini mustahkamlasa, qo‘shni davlatlar buni tahdid sifatida qabul qilib, o‘z navbatida qurollanishni kuchaytiradi. Natijada harbiy ziddiyatlar ortib borib, urush ehtimoli oshadi. Bunga aniq keys sifatida XX asrning eng yirik geosiyosiy mojarolaridan biri – Ikkinchi jahon urushini keltirish mumkin. Birinchi jahon urushidan keyin xalqaro tizimda kuchlar muvozanati izdan chiqdi va Germaniya Versal shartnomasining cheklovlarini buzib, o‘z harbiy salohiyatini oshirishga kirishdi. Bu esa Britaniya va Fransiya tomonidan tahdid sifatida qabul qilindi. Hitler Germaniyasi o‘z milliy manfaatlarini ilgari surish va geosiyosiy ta’sirini kengaytirish maqsadida ekspansionistik siyosat yuritdi. Yevropada kuchlar muvozanati buzilgani sababli davlatlar o‘rtasidagi ishonchsizlik kuchaydi va urushdan qochib bo‘lmadi.
Yoki yana bir zamonaviy misol sifatida "Rossiya va NATO o‘rtasidagi ziddiyat"ni keltirish mumkin. Rossiya NATOning Sharqiy Yevropaga kengayishini o‘z milliy manfaatlariga tahdid sifatida qabul qildi va bu xavfsizlik dilemmasini keltirib chiqardi. 2014-yilda Rossiyaning Qrimni anneksiya qilishi va Ukrainadagi mojaro aynan shu strukturaviy bosim natijasida yuzaga keldi. NATO o‘z a’zolarini himoya qilish uchun harbiy harakatlarni kuchaytirsa, Rossiya ham bunga javoban o‘z mudofaasini mustahkamlashga harakat qiladi. Natijada keskinlik oshib, urush boshlanishiga ham sabab bo'ldi.
Siyosatshunoslik...