Ҳақиқатан ҳам, инсон ибодат ва зикрдан тўхтамас экан, Аллоҳнинг имдодини ҳис қилиб, вирдларда собит тураркан, ҳоли кўпаяди, ҳоли узаяди ва у кишини тарк этмайди. Энди унинг номи мақомга айланди.
Мақомларнинг энг аввали, энг қуйиси тавба деб аталади. Инсон гоҳ-гоҳида гуноҳларини эслаб, йиғлаб истиғфор айтади, тавба қилади. Шунда у ажиб бир ҳол ҳис этади. У тавбада яшаркан, тавба мақомига чиқади, унинг ҳеч бир они тавба ва истиғфорсиз ўтмайди, унинг қалби истиғфор ва тавбани тўхтатмайди. Сўнг ҳайрат мақоми бошланади. Тавба мақомига ўрнашгач, инсон қалб кўзлари билан Аллоҳнинг зикри билан тўлган оламни идрок қилади. Унинг қалб кўзлари қаро тупроқдан то етти фалак устигача бўлган оламни кўради. Ўнгида, ёп-ёруғ ҳолда кўради. Алаҳламайди. Қушларнинг, майсаларнинг, қурт ва қумурсқаларнинг, ёмғир ва шамолларнинг, тун ва тонг, кеча ва кундуз, ой ва қуёшнинг тилини тушунади. Руҳи коинотни тинглайди. Тушунадики, ҳар бир яратиқ, ҳар бир зарра “У!” – дея шивирлайди. Бу шивир денгизларнинг пўртаналари, саҳроларнинг қуюнлари, тоғларнинг вулқонлари, ернинг зилзиласи чоғида “У!” – деган ҳайқириққа айланади. Ҳа, фақат У бор, қолган барчаси ўткинчидир! Фақат У қолади, фақат У Боқий! У – Илоҳдир, У – Халлоқдир, У – Аллоҳдир! Унинг минг бир исмини сўфийлар кашф этдилар, ҳолбуки, унинг ғайбий хазинасидаги исмларини Унинг ўзидан бошқа ҳеч ким билмайди. Унинг ҳар бир исми, балки исмидаги биргина ҳарф икки оламдан устун, икки оламдан афзалдир.
Валийларнинг маноқибларида ёзиладики, Аллоҳнинг дўстлари файз билан тўлиб-тошган инсонлардир, уларнинг сўзлари оз, зикрлари кўп, амаллари холисдир. Тоатлари вужудларига сингиб кетган, таналаридаги ҳар бир ҳужайра “У!”, “У!”, “У!” – дея Аллоҳни зикр қилади. Аллоҳнинг дўстларидаги ҳол шу қадар порлайдики, уларга назар солган инсоннинг қалби жунбушга келади, нафси кучук боласи сингари заифлашади, ибодат ва итоатга рағбати ортади, беихтиёр саждага йиқилади, зикрга тутинади, махлуқотлардан қўрқишни тўхтатади, танасига қувват киради, юрагида ғайрат жўшади.
Бистомий ҳазратлари сўзламаса ҳам одамлар уни бир кўришда севадилар, беихтиёр итоатга келадилар, жоҳиллар ҳам одоб йўриғини ушлайдилар. Аммо ҳазратнинг уларнинг эҳтиромларини тафаккур этишга вақти йўқ, боши кўкси узра эгилган, кўзлари юмилган ҳолда жим.
Инсон кўкраги – қўрғондир. Бу қўрғоннинг чап тарафига қалб, ўртасига сир, ўнгига руҳ жойлашмиш. Валийлар кўкслари узра бошларини эгиб, қалб, сир ва руҳга назар соладилар, улар билан Аллоҳни зикр этадилар, зикрга шу қадар шўнғийдиларки, инсонлар кўрмайдиган оламларга борадиларки, бу оламнинг талатўпларига бегона қоладилар, гўё.
Денгиз мадраса илмларини деярли ўзлаштириб тугатди. Қуръонни уч ойда ҳифз этди. Араб тилида равон ўқишни бошлади. Минглаб сўзларни ёд олди. Энди у Боязид Бистомий ҳазратлари даргоҳига борди.
Ҳазратнинг бу йигитга бўлган эътимодини билганлар уни кўришлари билан пешвоз югурдилар.
– Хуш келибсиз, Баҳриддин! – дейишди. Бистомий ҳазратлари Денгизни дарё соҳилидан олиб келишгани учун: “Унинг исми Баҳр бўлди, бўлганда ҳам диннинг Баҳри!” – деган эди.
– Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва барокатуҳ! – деди Денгиз. Мезбонлар хушнуд алик олдилар.
– Ҳазратнинг даргоҳларига келган эдим...
Бистомий ҳазратларининг даргоҳи ўта камтар – тор ва пастак кулба. Деворлари сомонсувоқ. Томи текис. У ҳам сувалган. Кулбанинг бир бурчида қамишдан тўқилган бўйра устида ҳазрат бошини эгиб ўтирган эди. Олдидаги лавҳда Қуръон. Лаблар орасидан оятлар дона-дона бўлиб чиқар эди. Келган оятини тугатиб, “Аллоҳ рост сўзлайди!” – деб қироатни тўхтатди ҳазрат. Денгиз у кишидан уч қадам пойгакка тиз чўкди. Ҳазрат унга бир муддат беозор қаради.
Мақомларнинг энг аввали, энг қуйиси тавба деб аталади. Инсон гоҳ-гоҳида гуноҳларини эслаб, йиғлаб истиғфор айтади, тавба қилади. Шунда у ажиб бир ҳол ҳис этади. У тавбада яшаркан, тавба мақомига чиқади, унинг ҳеч бир они тавба ва истиғфорсиз ўтмайди, унинг қалби истиғфор ва тавбани тўхтатмайди. Сўнг ҳайрат мақоми бошланади. Тавба мақомига ўрнашгач, инсон қалб кўзлари билан Аллоҳнинг зикри билан тўлган оламни идрок қилади. Унинг қалб кўзлари қаро тупроқдан то етти фалак устигача бўлган оламни кўради. Ўнгида, ёп-ёруғ ҳолда кўради. Алаҳламайди. Қушларнинг, майсаларнинг, қурт ва қумурсқаларнинг, ёмғир ва шамолларнинг, тун ва тонг, кеча ва кундуз, ой ва қуёшнинг тилини тушунади. Руҳи коинотни тинглайди. Тушунадики, ҳар бир яратиқ, ҳар бир зарра “У!” – дея шивирлайди. Бу шивир денгизларнинг пўртаналари, саҳроларнинг қуюнлари, тоғларнинг вулқонлари, ернинг зилзиласи чоғида “У!” – деган ҳайқириққа айланади. Ҳа, фақат У бор, қолган барчаси ўткинчидир! Фақат У қолади, фақат У Боқий! У – Илоҳдир, У – Халлоқдир, У – Аллоҳдир! Унинг минг бир исмини сўфийлар кашф этдилар, ҳолбуки, унинг ғайбий хазинасидаги исмларини Унинг ўзидан бошқа ҳеч ким билмайди. Унинг ҳар бир исми, балки исмидаги биргина ҳарф икки оламдан устун, икки оламдан афзалдир.
Валийларнинг маноқибларида ёзиладики, Аллоҳнинг дўстлари файз билан тўлиб-тошган инсонлардир, уларнинг сўзлари оз, зикрлари кўп, амаллари холисдир. Тоатлари вужудларига сингиб кетган, таналаридаги ҳар бир ҳужайра “У!”, “У!”, “У!” – дея Аллоҳни зикр қилади. Аллоҳнинг дўстларидаги ҳол шу қадар порлайдики, уларга назар солган инсоннинг қалби жунбушга келади, нафси кучук боласи сингари заифлашади, ибодат ва итоатга рағбати ортади, беихтиёр саждага йиқилади, зикрга тутинади, махлуқотлардан қўрқишни тўхтатади, танасига қувват киради, юрагида ғайрат жўшади.
Бистомий ҳазратлари сўзламаса ҳам одамлар уни бир кўришда севадилар, беихтиёр итоатга келадилар, жоҳиллар ҳам одоб йўриғини ушлайдилар. Аммо ҳазратнинг уларнинг эҳтиромларини тафаккур этишга вақти йўқ, боши кўкси узра эгилган, кўзлари юмилган ҳолда жим.
Инсон кўкраги – қўрғондир. Бу қўрғоннинг чап тарафига қалб, ўртасига сир, ўнгига руҳ жойлашмиш. Валийлар кўкслари узра бошларини эгиб, қалб, сир ва руҳга назар соладилар, улар билан Аллоҳни зикр этадилар, зикрга шу қадар шўнғийдиларки, инсонлар кўрмайдиган оламларга борадиларки, бу оламнинг талатўпларига бегона қоладилар, гўё.
Денгиз мадраса илмларини деярли ўзлаштириб тугатди. Қуръонни уч ойда ҳифз этди. Араб тилида равон ўқишни бошлади. Минглаб сўзларни ёд олди. Энди у Боязид Бистомий ҳазратлари даргоҳига борди.
Ҳазратнинг бу йигитга бўлган эътимодини билганлар уни кўришлари билан пешвоз югурдилар.
– Хуш келибсиз, Баҳриддин! – дейишди. Бистомий ҳазратлари Денгизни дарё соҳилидан олиб келишгани учун: “Унинг исми Баҳр бўлди, бўлганда ҳам диннинг Баҳри!” – деган эди.
– Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва барокатуҳ! – деди Денгиз. Мезбонлар хушнуд алик олдилар.
– Ҳазратнинг даргоҳларига келган эдим...
Бистомий ҳазратларининг даргоҳи ўта камтар – тор ва пастак кулба. Деворлари сомонсувоқ. Томи текис. У ҳам сувалган. Кулбанинг бир бурчида қамишдан тўқилган бўйра устида ҳазрат бошини эгиб ўтирган эди. Олдидаги лавҳда Қуръон. Лаблар орасидан оятлар дона-дона бўлиб чиқар эди. Келган оятини тугатиб, “Аллоҳ рост сўзлайди!” – деб қироатни тўхтатди ҳазрат. Денгиз у кишидан уч қадам пойгакка тиз чўкди. Ҳазрат унга бир муддат беозор қаради.