#interesting
Билим лаънати
1990-йил Элизабет Ньютон жуда ҳам оддий ўйин устида тадқиқот олиб боргани учун Стэнфорд университетида психология бўйича профессорлик унвонини олади. Ўйин тапиллатувчилар ва тингловчилар эди.
Тадқиқот икки гуруҳ қатнашчилардан иборат эди: тапиллатувчилар (А) ва тинловчилар (Б). А гуруҳ аъзолари йигирма беш энг машҳур қўшиқлар рўйҳатини олади ва уларни Б гуруҳга стол устига қўллари билан тапиллатиб чалиб беришлари ва қарши гуруҳ қайси қўшиқ янграганини топишлари керак бўлади. Тадқиқот давомида тапиллатувчилар 120 қўшиқни чалиб беради. Тингловчилар 120 қўшиқдан фақатгина 3 тасини топа олади, яъни 2,5 фоизини.
Элизабетга профессорлик унвонини бера олган сабаб тадқиқот натижалари эмас, балки бошқа нарса эди. Тадқиқот бошланишидан олдин олимлар А гуруҳ қатнашчиларидан уларнинг тахминича Б гуруҳ нечта қўшиқни топа олишини сўрайдилар. Уларнинг фикрича, энг ками 50 фоиз қўшиқлар топилиши керак эди.
Хўш, бундай тахмин бўлган бўлса нима бўлибди, ким ҳам чамалашда адашмайди, шунга ҳам профессорлик оладими одам деятган бўлсангиз, адашасиз. Қатнашчиларнинг тахмини ва тадқиқот натижалари ўртасидаги фарқ фанда билим лаънати дея аталган ҳолатни англатиб бера олади. Аниқроғи, А гуруҳ қўшиқни тапиллатганда, куй уларнинг онгида янграётган бўлади. Улар аввалдан қайси қўшиқни ўйнаётганликларини, яъни қўшиқ номини билганлари учун, улар қайси куй янграётгани барчага аён бўлиши ва Б гуруҳдагилар уни осонликча топа олишлари керак деб ўйлайдилар. Бироқ (!) тингловчиларга қўшиқ номи қоронғу бўлгани сабабли улар эшитаёган куй улар учун шунчаки шовқин эди, холос. А гуруҳ куй тўғрисида муҳим маълумотга олдиндан эга бўлгани учун, бу билим уларнинг лаънатига айланади.
Кундалик ҳаётимизда ҳам бундай ҳолатга деярли ҳар кун дуч келамиз. Мисол қилиб, бир ботаника ўқитувчиси ва ўқувчиларни олайлик. Ўқитувчи дарс давомида куйиб-пишиб турли хил илмий атамалар билан ўсимликларнинг қўпайиш йўлларини тушунтирди. Ўқитувчи дарсни ўзидан мамнун ҳолда тугатади, негаки у мавзу бўйича билган барча маълумотларини ўқувчиларга етказиб берди. Унинг ҳаёлида, кечки пайт бирор ўқувчини уйқудан уйғотиб, ўсимликларни вегетатив йўл билан кўпайтириш нима деб сўралса, у аниқ ва тўғри жавоб бера олади, чунки у мавзуни билими етгани қадар зўр қилиб тушунтирган. Бироқ воқелик унинг ҳаёлларидан фарқли: деярли барча ўқувчилар синфхонадан чиқиши биланоқ мавзу ҳақида унутган, мияларида у тўғрисида бирор маълумот ҳам қолмаган бўлади.
Бундай мисоллар асли сон-саноқсиз: ишчиларга янги тизимни тушунтиришга уринаётган бошлиқ, мижозига нега бу ранг билан у ранг бир бирига мос келмаслигини тушунтиришга ҳаракат қилаётган дизайнер, бу таомга нега бу зираворлар айтмаслигини тушунтирмоқчи бўлган кулинар, ёқилғи ҳақида заррача билимга эга бўлмаган одамга бензин машина дизелда юрмаслигини англатаётган уста, нега буерда қурилиш бошлаш ҳавфли эканлигини формулалар билан чизиб бераётган инженер ва ҳкз ва ҳкз.
Манба: Heath, C., & Heath, D. (2008). Made to Stick. Arrow Books.
@readnroll
Билим лаънати
1990-йил Элизабет Ньютон жуда ҳам оддий ўйин устида тадқиқот олиб боргани учун Стэнфорд университетида психология бўйича профессорлик унвонини олади. Ўйин тапиллатувчилар ва тингловчилар эди.
Тадқиқот икки гуруҳ қатнашчилардан иборат эди: тапиллатувчилар (А) ва тинловчилар (Б). А гуруҳ аъзолари йигирма беш энг машҳур қўшиқлар рўйҳатини олади ва уларни Б гуруҳга стол устига қўллари билан тапиллатиб чалиб беришлари ва қарши гуруҳ қайси қўшиқ янграганини топишлари керак бўлади. Тадқиқот давомида тапиллатувчилар 120 қўшиқни чалиб беради. Тингловчилар 120 қўшиқдан фақатгина 3 тасини топа олади, яъни 2,5 фоизини.
Элизабетга профессорлик унвонини бера олган сабаб тадқиқот натижалари эмас, балки бошқа нарса эди. Тадқиқот бошланишидан олдин олимлар А гуруҳ қатнашчиларидан уларнинг тахминича Б гуруҳ нечта қўшиқни топа олишини сўрайдилар. Уларнинг фикрича, энг ками 50 фоиз қўшиқлар топилиши керак эди.
Хўш, бундай тахмин бўлган бўлса нима бўлибди, ким ҳам чамалашда адашмайди, шунга ҳам профессорлик оладими одам деятган бўлсангиз, адашасиз. Қатнашчиларнинг тахмини ва тадқиқот натижалари ўртасидаги фарқ фанда билим лаънати дея аталган ҳолатни англатиб бера олади. Аниқроғи, А гуруҳ қўшиқни тапиллатганда, куй уларнинг онгида янграётган бўлади. Улар аввалдан қайси қўшиқни ўйнаётганликларини, яъни қўшиқ номини билганлари учун, улар қайси куй янграётгани барчага аён бўлиши ва Б гуруҳдагилар уни осонликча топа олишлари керак деб ўйлайдилар. Бироқ (!) тингловчиларга қўшиқ номи қоронғу бўлгани сабабли улар эшитаёган куй улар учун шунчаки шовқин эди, холос. А гуруҳ куй тўғрисида муҳим маълумотга олдиндан эга бўлгани учун, бу билим уларнинг лаънатига айланади.
Кундалик ҳаётимизда ҳам бундай ҳолатга деярли ҳар кун дуч келамиз. Мисол қилиб, бир ботаника ўқитувчиси ва ўқувчиларни олайлик. Ўқитувчи дарс давомида куйиб-пишиб турли хил илмий атамалар билан ўсимликларнинг қўпайиш йўлларини тушунтирди. Ўқитувчи дарсни ўзидан мамнун ҳолда тугатади, негаки у мавзу бўйича билган барча маълумотларини ўқувчиларга етказиб берди. Унинг ҳаёлида, кечки пайт бирор ўқувчини уйқудан уйғотиб, ўсимликларни вегетатив йўл билан кўпайтириш нима деб сўралса, у аниқ ва тўғри жавоб бера олади, чунки у мавзуни билими етгани қадар зўр қилиб тушунтирган. Бироқ воқелик унинг ҳаёлларидан фарқли: деярли барча ўқувчилар синфхонадан чиқиши биланоқ мавзу ҳақида унутган, мияларида у тўғрисида бирор маълумот ҳам қолмаган бўлади.
Бундай мисоллар асли сон-саноқсиз: ишчиларга янги тизимни тушунтиришга уринаётган бошлиқ, мижозига нега бу ранг билан у ранг бир бирига мос келмаслигини тушунтиришга ҳаракат қилаётган дизайнер, бу таомга нега бу зираворлар айтмаслигини тушунтирмоқчи бўлган кулинар, ёқилғи ҳақида заррача билимга эга бўлмаган одамга бензин машина дизелда юрмаслигини англатаётган уста, нега буерда қурилиш бошлаш ҳавфли эканлигини формулалар билан чизиб бераётган инженер ва ҳкз ва ҳкз.
Манба: Heath, C., & Heath, D. (2008). Made to Stick. Arrow Books.
@readnroll