Jek Londonning *Martin Iden* romani – o‘zini o‘zi tarbiyalagan shaxsning o‘ziga xos fojiasi, hayot ma’nosini qidirish va jamiyat bilan ziddiyatga tushgan inson taqdiri haqida hikoya qiladi. Asar avtobiografik elementlarga boy bo‘lib, yozuvchining o‘z kechinmalari va kuzatuvlarini aks ettiradi. Roman ilk bor 1909-yilda nashr etilgan bo‘lib, unda kapitalistik jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishi, intellektual rivojlanish va sevgining falsafiy qirralari keng yoritiladi.

Asosiy qahramon – Martin Iden – kambag‘al dengizchi bo‘lib, bir tasodif tufayli boy oilaga mansub Ruf Morz bilan tanishadi. Unga bo‘lgan muhabbat Martinni ma’naviy va intellektual taraqqiyot sari yetaklaydi. U yangi dunyo – adabiyot va san’at olamini kashf etadi, o‘zini o‘zi tarbiyalaydi, mustaqil o‘qib-o‘rganadi va yozuvchi bo‘lishga qaror qiladi. Biroq, uning urinishlari uzoq vaqt natijasiz qoladi – nashriyotlar uning asarlarini rad etadi, jamiyat esa uni jiddiy qabul qilmaydi.
Oradan yillar o‘tib, nihoyat, uning asarlari e’tirof etila boshlaydi va u shuhrat qozonadi. Ammo aynan shu paytda u sevgilisi Rufni yo‘qotadi – Ruf endi uni tushunmaydi va o‘zini past tabaqaga mansub deb hisoblagan inson bilan hayotini bog‘lashni istamaydi. Martin jamiyatning ikkiyuzlamachiligidan, mashhurlik ortidan kelgan bo‘shliqdan va hayotining mazmunsizligidan aziyat chekadi. U bolaligida orzu qilgan yuksak cho‘qqiga chiqqan bo‘lsa-da, u yerdan bo‘shliqdan boshqa hech narsani topmaydi. Nihoyat, umidsizlik va tushkunlik uni oʻzligidan ayiradi.

Martin Iden – o‘zining aqliy va ma’naviy rivojlanishi yo‘lida hech qanday rasmiy ta’lim olmaganiga qaramay, ulkan yutuqlarga erishgan qahramon. Uning intilishi, qat’iyati va mehnati uni oddiy dengizchidan tanilgan yozuvchiga aylantiradi. Bu obraz insonning o‘z taqdirini qanday yaratishi mumkinligini ko‘rsatadi.

Romanda kapitalistik jamiyatning ziddiyatlari yorqin aks ettirilgan. Kambag‘al bo‘lganida, hech kim Martin Idenni jiddiy qabul qilmaydi, uning iste’dodi rad etiladi. Mashhurlikka erishgach esa, oldin uni qabul qilmagan odamlar ham uni hurmat qila boshlaydi. Bu, ayniqsa, Ruf Morz obrazida yaqqol namoyon bo‘ladi – u Martin kambag‘al bo‘lganida uni tark etadi, ammo boyib ketgach, yana unga qaytishga harakat qiladi.

Martinning Rufga bo‘lgan sevgisi uni rivojlanishga undagan bo‘lsa-da, aynan o‘sha sevgi uni halokatga ham yetaklaydi. Ruf uni tushuna olmaydi, chunki u Martinning ma’naviy dunyosidan yiroq. Martin uchun sevgi muqaddas bo‘lsa, Ruf uchun u hayotdagi qulayliklardan biri, ijtimoiy maqom bilan bog‘liq narsadir.
Romanning so‘nggi qismida Martin mashhurlikka erishgan bo‘lsa-da, o‘zini yanada yolg‘iz va tushkun his qiladi. U o‘z maqsadiga erishgan, ammo bu
unga baxt olib kelmagan. Uning fojiasi shundaki, hayotining asosiy maqsadi yo‘q bo‘lib ketadi va u yashash istagini yo‘qotadi.

Jek London asarni realistik va ekspressionistik uslubda yozgan. U hayotiy tafsilotlarni juda aniq va haqqoniy tasvirlaydi. Martin Idenning intellektual rivojlanishi jarayoni juda batafsil berilgan – u o‘qigan kitoblar, fikrlash tarzidagi o‘zgarishlar, ichki kechinmalar o‘quvchiga yaqin va tushunarli tarzda tasvirlanadi. Muallif badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanadi – ayniqsa, dengiz va okean obrazlari qahramonning ichki kechinmalari bilan uyg‘unlashib ketadi.