Insonning hayvondan farqi bor(mi)!
Odatda, faqat tirik qolish va koʻpayish uchun yashaydigan insonlarga hayvondan farqing yoʻq. Haqiqiy insonlarning oliy maqsadlari ham boʻladi. Masalan, ilm olish, boyish, birovlarga yaxshilik qilish va hk deyishadi.
Aslida, hayvonlar ham faqatgina tirik qolish va koʻpayish uchun harakat qilmaydi. Zavq olish uchun qiladigan harakatlari ham chiqib turadi. Insonlar esa yaxshilab eʼtibor bersangiz, barcha harakatlarini yuqoridagi ikki ehtiyojni toʻlaqonli qondirish uchun qiladi... Yaʼni jonliqlarning eng yuqori maqsadi ikkita. Qolgan maqsadlari shu ikkisiga yetguncha yoʻlda joylashgan.
Masalan, primatlar gorilla va shimpanzelar hazil qilishini bilasizmi? Hayotda shunchaki yashab, koʻpayib oʻlib ketmasdan ular oʻzaro hazil ham qilishadi. Toʻgʻri, hazillari oʻta primitiv. Asosan boshqa bir sheriklarining harakatlari ustidan kulish. Ammo, hayotda boshqa zavq manbalari, boshqa maqsadlari ham bor ekan deya olamiz. Masalan, hazil orqali ular kayfiyatlarini yuqorilatib, baxtli boʻlishga harakat qilishar? Demak, hayvonlarda ham boshqa maqsadlar chiqib turishini tushundik.
Endi insonlarga qaytaylik. Insonlar shunchalik oliy maqsadli yaratiqlarmi? Oliy maqsadlari tirik qolish va koʻpayishdan tashqari yana bormi? Yana bordek koʻrinishi mumkin. Masalan, ilm olishni, boylikka harakatni, jismonan baquvvat boʻlishga harakatni yoki birovlarga yaxshilikka harakatni eng oliy maqsadlar qatoriga qoʻshishga harakat boʻlishi mumkin. Aslida bular qoʻshimcha maqsadlardir, yuqoridagi ikki maqsadga erishish uchun qoʻshimcha maqsadlar.
Jismonan baquvvat boʻlishga harakat qilasiz barcha jonliqlar kabi, chunki bu omon qolish va koʻpayish uchun tanlanishda juda muhim. Boylikka yoki ilm olishga harakatlar ham, qanchalik quloqqa jarangdor eshitilmasin, oliy maqsadlar yoʻlida qoʻshimcha maqsadlardir. Ilmli boʻlgingiz keladi, chunki sizning didingizdagi umr yoʻldosh ilmlilarni yoqtiradi deysiz, boy boʻlishga harakat ham xuddi shunday. Boy boʻlishga harakat qarshi jinsni jalb qilish uchun emas deyolmaysiz, albatta.
Boshqalarga yaxshilik qilish-chi? Boshqalarga yaxshilik, oʻzini axloqli tutish jamiyat tomonidan qabul qilinish imkoniyatini beradi. Inson har doim jamiyat vakili boʻlgan. Jamiyat tomonidan qabul qilinsagina, omon qola olgan, nasil qoldirishi ham osonlashgan. Bu narsani ham qoʻshimcha maqsad deyishimiz mumkin. Aynan mana shu abzats biroz tushunarsizroq boʻldi. Hali toʻliq fikrimga qoʻshilmagan boʻlishingiz va insonlarga yaxshilik qilishning, jamiyat tartib qoidalariga amal qilishning omon qolish va koʻpayishga aloqasi kam deyotgan boʻlishingiz mumkin. Shuning uchun, ayni shu abzats uchun kengroq tushuntirishlarni keyinroq yana yozaman.
Lekin, bu postning umumiy xulosasi shuki, insonlar va hayvonlarning umumiy harakatlari mantigʻi oʻxshash. Faqat oʻz aqllari doirasida harakat qilishadi, xolos.
Odatda, faqat tirik qolish va koʻpayish uchun yashaydigan insonlarga hayvondan farqing yoʻq. Haqiqiy insonlarning oliy maqsadlari ham boʻladi. Masalan, ilm olish, boyish, birovlarga yaxshilik qilish va hk deyishadi.
Aslida, hayvonlar ham faqatgina tirik qolish va koʻpayish uchun harakat qilmaydi. Zavq olish uchun qiladigan harakatlari ham chiqib turadi. Insonlar esa yaxshilab eʼtibor bersangiz, barcha harakatlarini yuqoridagi ikki ehtiyojni toʻlaqonli qondirish uchun qiladi... Yaʼni jonliqlarning eng yuqori maqsadi ikkita. Qolgan maqsadlari shu ikkisiga yetguncha yoʻlda joylashgan.
Masalan, primatlar gorilla va shimpanzelar hazil qilishini bilasizmi? Hayotda shunchaki yashab, koʻpayib oʻlib ketmasdan ular oʻzaro hazil ham qilishadi. Toʻgʻri, hazillari oʻta primitiv. Asosan boshqa bir sheriklarining harakatlari ustidan kulish. Ammo, hayotda boshqa zavq manbalari, boshqa maqsadlari ham bor ekan deya olamiz. Masalan, hazil orqali ular kayfiyatlarini yuqorilatib, baxtli boʻlishga harakat qilishar? Demak, hayvonlarda ham boshqa maqsadlar chiqib turishini tushundik.
Endi insonlarga qaytaylik. Insonlar shunchalik oliy maqsadli yaratiqlarmi? Oliy maqsadlari tirik qolish va koʻpayishdan tashqari yana bormi? Yana bordek koʻrinishi mumkin. Masalan, ilm olishni, boylikka harakatni, jismonan baquvvat boʻlishga harakatni yoki birovlarga yaxshilikka harakatni eng oliy maqsadlar qatoriga qoʻshishga harakat boʻlishi mumkin. Aslida bular qoʻshimcha maqsadlardir, yuqoridagi ikki maqsadga erishish uchun qoʻshimcha maqsadlar.
Jismonan baquvvat boʻlishga harakat qilasiz barcha jonliqlar kabi, chunki bu omon qolish va koʻpayish uchun tanlanishda juda muhim. Boylikka yoki ilm olishga harakatlar ham, qanchalik quloqqa jarangdor eshitilmasin, oliy maqsadlar yoʻlida qoʻshimcha maqsadlardir. Ilmli boʻlgingiz keladi, chunki sizning didingizdagi umr yoʻldosh ilmlilarni yoqtiradi deysiz, boy boʻlishga harakat ham xuddi shunday. Boy boʻlishga harakat qarshi jinsni jalb qilish uchun emas deyolmaysiz, albatta.
Boshqalarga yaxshilik qilish-chi? Boshqalarga yaxshilik, oʻzini axloqli tutish jamiyat tomonidan qabul qilinish imkoniyatini beradi. Inson har doim jamiyat vakili boʻlgan. Jamiyat tomonidan qabul qilinsagina, omon qola olgan, nasil qoldirishi ham osonlashgan. Bu narsani ham qoʻshimcha maqsad deyishimiz mumkin. Aynan mana shu abzats biroz tushunarsizroq boʻldi. Hali toʻliq fikrimga qoʻshilmagan boʻlishingiz va insonlarga yaxshilik qilishning, jamiyat tartib qoidalariga amal qilishning omon qolish va koʻpayishga aloqasi kam deyotgan boʻlishingiz mumkin. Shuning uchun, ayni shu abzats uchun kengroq tushuntirishlarni keyinroq yana yozaman.
Lekin, bu postning umumiy xulosasi shuki, insonlar va hayvonlarning umumiy harakatlari mantigʻi oʻxshash. Faqat oʻz aqllari doirasida harakat qilishadi, xolos.