Taqdir tushunchasiga tarixchilar qanday qarashi kerak?
Modomiki, bilim omili oqibati bilan bashorat qilish imkonsiz boʻlsa, taqdirdek eng katta bashorat tizimiga nima deya olamiz? Hech oʻylab koʻrganmisiz?
Taqdir qadimdan bahsli tushuncha boʻlganligini aytgandim. Kichik oʻzgarishlar qarorlarimizga va kelajakka katta taʼsir qilishi haqida gaplashdik. Ammo, hayotda kichik oʻzgarishlar taqdir koʻlamida katta taʼsirli boʻlmaydi. Baribir, xudo taqdiringga yozgan katta narsalar u yoki bu koʻrinishda hayotingda uchrayveradi, deyishadi. Hamma joyda ishlagan mantiq taqdir tushunchasiga kelib ishlamay qolyapti. Gʻalati emasmi?
Xoʻsh, unda taqdir tushunchasidagi istisno, yaʼni hayotingdagi kichik oʻzgarishlar taqdiringga katta taʼsir qilmaydi, degan fikrni tekshirib koʻramiz.
Ikkinchi jahon urushini eslang. Gitler Moskvani olishiga bir bahya qolgan. Moʻjiza tufayli Moskva omonda qoldi, deyishadi. Amalda Gitler Germaniyasi SSSRni yuta olmagani uchun ham, oxir oqibatda magʻlub boʻldi. Keling, moskva gʻalabasi uchun kichikkina imkoniyati yetmagan Germaniyaning imkoniyati, aslida yetdi deb tasavvur qilamiz. U holda nima boʻlardi? Taqdirimizga katta taʼsir qilmasdimi, bu ham? Gitler gʻalaba qozonsa nima boʻlishi haqida youtube'da koʻplab tahliliy videolar bor. Bulardan biri va qisqarogʻini tomosha qiling.
Agar oʻrta asrlarda yurtimizda insonlar zardushtiylik dinida qolishganida, tahminan mana bunday yurishardi. Yahudiylar paygʻambarimizga ishonishganda-chi? Nimalar boʻlardi deb tahmin qilasiz? Tahminan mana bunga oʻxshash boʻlishardi. Yahudiylar aynan din farqi sabab yuzlab shaharlardan badargʻa qilinishgan. Ularni qirgʻin qilishgan boshqa xalqlar. Yurtlarini tortib olib vatangado qilishgan. Bugungi kunda ham arablar bilan mojaroga borishyapti. Arablarga nisbatan adolatsizlik qilishyapti, degan fikrlar ham mavjud. Xoʻsh, diniy farq sabab yuzaga kelgan shuncha hodisa yuz bermagan holda ham “taqdir oʻzgarmadi” degan boʻlardingizmi, bezbetlarcha?
Kapalak effekti haqida bilasizmi? Bunga koʻra, Amazon oʻrmonlaridagi bir kapalakning qanotini qaysi tomonga qaratib qoqishiga qarab boʻronlar hosil boʻlishi va boʻron qaysi shaharga zarar keltirishini belgilab berishi mumkin. (Albatta bu xaos nazariya.)
Yaʼni aytmoqchimanki, tarixni tahlil bilan oʻqiydigan oʻquvchi tarixdagi kichik oʻzgarishlardan katta algʻov-dalgʻovlar paydo boʻlishini biladi va taqdir tushunchasiga doimo shubha bilan qaraydi!
Modomiki, bilim omili oqibati bilan bashorat qilish imkonsiz boʻlsa, taqdirdek eng katta bashorat tizimiga nima deya olamiz? Hech oʻylab koʻrganmisiz?
Taqdir qadimdan bahsli tushuncha boʻlganligini aytgandim. Kichik oʻzgarishlar qarorlarimizga va kelajakka katta taʼsir qilishi haqida gaplashdik. Ammo, hayotda kichik oʻzgarishlar taqdir koʻlamida katta taʼsirli boʻlmaydi. Baribir, xudo taqdiringga yozgan katta narsalar u yoki bu koʻrinishda hayotingda uchrayveradi, deyishadi. Hamma joyda ishlagan mantiq taqdir tushunchasiga kelib ishlamay qolyapti. Gʻalati emasmi?
Xoʻsh, unda taqdir tushunchasidagi istisno, yaʼni hayotingdagi kichik oʻzgarishlar taqdiringga katta taʼsir qilmaydi, degan fikrni tekshirib koʻramiz.
Ikkinchi jahon urushini eslang. Gitler Moskvani olishiga bir bahya qolgan. Moʻjiza tufayli Moskva omonda qoldi, deyishadi. Amalda Gitler Germaniyasi SSSRni yuta olmagani uchun ham, oxir oqibatda magʻlub boʻldi. Keling, moskva gʻalabasi uchun kichikkina imkoniyati yetmagan Germaniyaning imkoniyati, aslida yetdi deb tasavvur qilamiz. U holda nima boʻlardi? Taqdirimizga katta taʼsir qilmasdimi, bu ham? Gitler gʻalaba qozonsa nima boʻlishi haqida youtube'da koʻplab tahliliy videolar bor. Bulardan biri va qisqarogʻini tomosha qiling.
Agar oʻrta asrlarda yurtimizda insonlar zardushtiylik dinida qolishganida, tahminan mana bunday yurishardi. Yahudiylar paygʻambarimizga ishonishganda-chi? Nimalar boʻlardi deb tahmin qilasiz? Tahminan mana bunga oʻxshash boʻlishardi. Yahudiylar aynan din farqi sabab yuzlab shaharlardan badargʻa qilinishgan. Ularni qirgʻin qilishgan boshqa xalqlar. Yurtlarini tortib olib vatangado qilishgan. Bugungi kunda ham arablar bilan mojaroga borishyapti. Arablarga nisbatan adolatsizlik qilishyapti, degan fikrlar ham mavjud. Xoʻsh, diniy farq sabab yuzaga kelgan shuncha hodisa yuz bermagan holda ham “taqdir oʻzgarmadi” degan boʻlardingizmi, bezbetlarcha?
Kapalak effekti haqida bilasizmi? Bunga koʻra, Amazon oʻrmonlaridagi bir kapalakning qanotini qaysi tomonga qaratib qoqishiga qarab boʻronlar hosil boʻlishi va boʻron qaysi shaharga zarar keltirishini belgilab berishi mumkin. (Albatta bu xaos nazariya.)
Yaʼni aytmoqchimanki, tarixni tahlil bilan oʻqiydigan oʻquvchi tarixdagi kichik oʻzgarishlardan katta algʻov-dalgʻovlar paydo boʻlishini biladi va taqdir tushunchasiga doimo shubha bilan qaraydi!