Bashorat qilish imkonsizmi?
Kelajakda oʻzimizni qanday tutishimiz, qarorlarimizni qanday oʻzgartirishimiz kelajakda nimani bilishimizga bevosita bogʻliq. Kelajakda nimani bilishimizni esa bugun bilolmaymiz. Umuman, kelajakda bilinadigan narsani oldindan bashorat qilib boʻlmaydi, agar mumkin boʻlganda edi, u kelajakning emas, bugunning bilimi boʻlib qolardi. Bunday holat “Bilim omili” deb ataladi va insonlarning kelgusidagi xatti-harakatlarini avvaldan bashorat qilish doim nuqsonli boʻlishini anglatadi.
Masalan, kim bilandir hamkorlik qilish haqida kelishdingiz, hamkorlik boʻyicha yillarga moʻljallangan rejani ishlab chiqdingiz. Tabiiyki, sizning kelajak haqidagi ssenariyingiz shu rejaga asoslanadi. Ammo bu ssenariy har qancha mukammal boʻlmasin, bitta omil hisobga olinmagani uchun nuqsonli boʻlib qolaveradi. Bu - kelajakda bugun bilmaganingiz nimanidir bilishingizdir: hamkoringiz qallobligini bilib qolishingiz, reja tuzayotganda xato qilganingizni anglashingiz va hk. Bu kabi maʼlumotlar hamkorlik boshlanayotgan vaqtda sizda boʻlmaydi, umuman, kelajakda boʻlishini bashorat ham qilolmaysiz. Shunday boʻlganda edi, hamkorlik avval-boshdanoq rejalanmasdi.
Ana shu holatni insonlarning kelajagi bilan bogʻliq istalgan ssenariyga nisbatan qoʻllash mumkin. Hatto global muammolar, ularning qanday oʻzgarishi borasidagi barcha bashoratlar bugungi bilimlarimizga asoslanadi. Biz hozir bilmaymiz, deylik, fan kelajakda nimani kashf qilishi-yu, u insoniyatning qaysi muammosini qanday shaklda hal qilishini. Shu bois, mavjud holat va trendlardan kelib chiqib, bashorat qilinadi.
Bilim omili tarixni oʻrganib, uni kelajakka proyeksiya qilish qanchalik xato boʻlishini ham koʻrsatadi. Biz oʻtmishni va hozirni bilamiz. Oʻtmishdagi oʻzgarishlardagi muayyan izchillikni (namunani) aniqlab, uni kelajakka uzantirish (tadbiq), bashoratning bir qadar aniqligini taʼminlaydi, albatta. Ammo, baribir, bu bashoratlar, tabiiy hodisalarni bashorat qilishdan farqli oʻlaroq, har bir insonning shaxsiy tanlovi sababli xato chiqishi mumkin. Shaxsiy tanlovlar esa bilim omiliga bogʻliq.
Bilim omili deganda men faqat haqiqatni kashf etishnigina emas, balki har qanday maʼlumotni nazarda tutyapman. U maʼlumot xato boʻlishi ham mumkin. Xato maʼlumot ham qarorlar oʻzgarishiga taʼsir qiladi. Turli dezinformatsiyalar, manipulyatsiya texnologiyalari va tuhmatlar odamlarga muayyan tasavvurni berish orqali ularning tanlovlarini oʻzgartiradi. Bu esa ijtimoiy hodisalarni avvaldan bashorat qilishni yanada murakkablashtiradi.
Shunday qilib, nafaqat insoniyatning, xatto ertaga oʻzimizni qanday tutishimizni ham tugal toʻgʻri bashorat qilish imkonsiz. Biz shunchaki lahzadan lahzaga yashaymiz, bugungi shaxsiyatimiz ertaga yoʻq boʻlib qolishi, dunyoqarashimiz oʻzgarib ketishi (kim ham dunyoqarashi kelajakda qay tomon oʻzgarishini oldindan bila olardi?), bugun sevganlarimiz ertaga nafratimizga nishon boʻlishi mumkin. Bularning bari ixtiyorimizdan tashqari narsalar, ammo har qanday holatda sogʻlom aqlni saqlab qolishgina qoʻlimizda.
Kelajakda oʻzimizni qanday tutishimiz, qarorlarimizni qanday oʻzgartirishimiz kelajakda nimani bilishimizga bevosita bogʻliq. Kelajakda nimani bilishimizni esa bugun bilolmaymiz. Umuman, kelajakda bilinadigan narsani oldindan bashorat qilib boʻlmaydi, agar mumkin boʻlganda edi, u kelajakning emas, bugunning bilimi boʻlib qolardi. Bunday holat “Bilim omili” deb ataladi va insonlarning kelgusidagi xatti-harakatlarini avvaldan bashorat qilish doim nuqsonli boʻlishini anglatadi.
Masalan, kim bilandir hamkorlik qilish haqida kelishdingiz, hamkorlik boʻyicha yillarga moʻljallangan rejani ishlab chiqdingiz. Tabiiyki, sizning kelajak haqidagi ssenariyingiz shu rejaga asoslanadi. Ammo bu ssenariy har qancha mukammal boʻlmasin, bitta omil hisobga olinmagani uchun nuqsonli boʻlib qolaveradi. Bu - kelajakda bugun bilmaganingiz nimanidir bilishingizdir: hamkoringiz qallobligini bilib qolishingiz, reja tuzayotganda xato qilganingizni anglashingiz va hk. Bu kabi maʼlumotlar hamkorlik boshlanayotgan vaqtda sizda boʻlmaydi, umuman, kelajakda boʻlishini bashorat ham qilolmaysiz. Shunday boʻlganda edi, hamkorlik avval-boshdanoq rejalanmasdi.
Ana shu holatni insonlarning kelajagi bilan bogʻliq istalgan ssenariyga nisbatan qoʻllash mumkin. Hatto global muammolar, ularning qanday oʻzgarishi borasidagi barcha bashoratlar bugungi bilimlarimizga asoslanadi. Biz hozir bilmaymiz, deylik, fan kelajakda nimani kashf qilishi-yu, u insoniyatning qaysi muammosini qanday shaklda hal qilishini. Shu bois, mavjud holat va trendlardan kelib chiqib, bashorat qilinadi.
Bilim omili tarixni oʻrganib, uni kelajakka proyeksiya qilish qanchalik xato boʻlishini ham koʻrsatadi. Biz oʻtmishni va hozirni bilamiz. Oʻtmishdagi oʻzgarishlardagi muayyan izchillikni (namunani) aniqlab, uni kelajakka uzantirish (tadbiq), bashoratning bir qadar aniqligini taʼminlaydi, albatta. Ammo, baribir, bu bashoratlar, tabiiy hodisalarni bashorat qilishdan farqli oʻlaroq, har bir insonning shaxsiy tanlovi sababli xato chiqishi mumkin. Shaxsiy tanlovlar esa bilim omiliga bogʻliq.
Bilim omili deganda men faqat haqiqatni kashf etishnigina emas, balki har qanday maʼlumotni nazarda tutyapman. U maʼlumot xato boʻlishi ham mumkin. Xato maʼlumot ham qarorlar oʻzgarishiga taʼsir qiladi. Turli dezinformatsiyalar, manipulyatsiya texnologiyalari va tuhmatlar odamlarga muayyan tasavvurni berish orqali ularning tanlovlarini oʻzgartiradi. Bu esa ijtimoiy hodisalarni avvaldan bashorat qilishni yanada murakkablashtiradi.
Shunday qilib, nafaqat insoniyatning, xatto ertaga oʻzimizni qanday tutishimizni ham tugal toʻgʻri bashorat qilish imkonsiz. Biz shunchaki lahzadan lahzaga yashaymiz, bugungi shaxsiyatimiz ertaga yoʻq boʻlib qolishi, dunyoqarashimiz oʻzgarib ketishi (kim ham dunyoqarashi kelajakda qay tomon oʻzgarishini oldindan bila olardi?), bugun sevganlarimiz ertaga nafratimizga nishon boʻlishi mumkin. Bularning bari ixtiyorimizdan tashqari narsalar, ammo har qanday holatda sogʻlom aqlni saqlab qolishgina qoʻlimizda.