Begona
Yoxud jamiyat ichra samimiyat bahosi
Samimiyat deganda nimani tushunasiz?
Tasavvur qiling, qarshingizda ikki xil tabiatli inson turibdi. Biri siz sevgan, ammo sizni sevmagan, ich-ichidan yoqtirmaydigan, sizni koʻrsa, jini qoʻziydigan, ammo yolgʻon tabassum ortiga berkinadigan, birrovlik "samimiyat"i bilan sizni koʻnglingizni chogʻlaydigan, sizga "doʻstim, jigarim, jonim, asalim" deb murojaat qiladigan inson.
Ikkinchisi esa ichidagi bor xislarini ochiq-oydin koʻrsata oladigan, "shiringina" gapirishni eplolmaydigan, sizga boʻlgan munosabati qanday boʻlsa, boricha aks ettira oladigan, haq boʻlsangiz, haq, nohaq boʻlsangiz, nohaqsan deya dadil ayta oladigan inson.
Siz qaysi birini koʻproq xushlaysiz? Koʻproq qay birining gaplari moydekkina yoqadi? Qay birini koʻrganingizda yuzingizga tabassum yuguradi, koʻnglingiz ravshanlashadi?
Albatta, birinchisini!
Koʻrdingizmi, biz doim yolgʻon xislar, aldamchi tasavvur va taassurotlar, sarob oʻy-xayollar, keraksiz insonlar ortidan quvib yashaymiz. Bir umr quvib oʻtamiz. Yoʻlimizning oxiri – sarob. Oxir-oqibat hech narsaga ega chiqa olmaymiz, hech narsa topa olmaymiz, chunki yolgʻon taassurotlar va xislarning umri – bir onlik.
Jamiyatda doimo koʻpchilikdan boshqacha fikrlaydigan, boshqacha oʻylaydigan, boshqacha yashaydigan, boshqacha soʻzlaydigan, oʻzini boshqacha tutadigan, biz bilan hamma qatori emas, boshqacha gaplashadigan, ayb va kamchiliklarimizni yuzimizga aytadigan insonlarni toʻpga tutamiz, aybdor sanaymiz, sazoyi qilamiz.
Uning aybi bizdek emasligi, jamiyatdan ayroligi. Biz yashab turgan jamiyat samimiyatga ana shunday baho beradi. Insoniyatda samimiyatga nisbatan bunday munosabat qadimdan shakllangan, yuz, ming yillar oldin ham shunday edi, Kamyu yashagan davrda, frantsuz jamiyatida ham eng legial holat edi va bugun ham oʻzining mohiyatini oʻzgartirgani yoʻq.
Albert Kamyuning "Begona" romanidagi Merso ana shunday boshqacha insonlardan biri edi. U hamma narsa ma'nosiz boʻlib tuyilgan jamiyat oralab ma'no izlamaydi, Onasining janozasida boshqalar kabi kuyunib yigʻlay olmaydi, ichidagi muhabbatni koʻrsata olmaydi, bunga harakat ham qilmaydi, qarshi jins vakili–Raymon Mariga nisbatan ham yolgʻon izhorlar bilan mayillik bildirmaydi, onasining tobuti ustida sigaret chekadi, qahva ichadi, zerikadi, yotib uxlagisi keladi, yelkasi uvishadi. Va natijada oʻzi qilgan jinoyati uchun emas, onasining janozasida yigʻlamagani uchun sud qilinadi.
Ha, Merso boshqalardek kulmaydi, boshqalardek yigʻlay olmaydi, boshqalardek dil izhorlari qila olmaydi, boshqalardek yolgʻon gapira olmaydi. U oʻylaganini va xis qilganini bor-boʻyicha tiliga chiqara oladi. Ammo sohtakorliklar ostida tugab bitgan jamiyat uning bu samimiyligini qabul qila olmaydi. Uni oʻzlariga, yashab turgan jamiyatlariga begona sanashadi.
Kamyu oʻz qahramoni orqali jamiyat qabul qilgan umumiy axloq-odob qoidalarga amal qilishga va an'anaviy his-tuygʻularni boshdan kechirishga qiynaladigan, oʻzini alday olmaydigan inson obrazini yaratadi. U hamma narsaga befarq, hamma xayratlanadigan narsalar oldidan vazmingina oʻtib keta oladigan, oʻlimi aniq boʻlsa ham, ruhoniy aytganidek tavba qilmaydigan, intihoni oddiygina va juda yengil qabul qiladigan, bir soʻz bilan aytganda absurd jamiyatda yashashdan hech qanday ma'no koʻrmaydigan inson.
Asar gʻoyasi hamma davr uchun ham birdek dolzarb. Balki yana minglab yillardan keyin ham oʻzining mohiyatini yoʻqotmas. Ammo oʻshanda ham Mersolar begona jamiyatning Begonasiga aylanib, qurbon boʻlaveradimi?
Roman oʻquvchining oldiga chuqur oʻyga toldiradigan savol qoʻyadi. "Aslida kim begona?"
Jamiyat ichra samimiyatini yashira olmaydigan insonmi yoki niqob ostida besh, oʻnlab yuzi yashiringan insonlar jamlanmasidan tuzilgan jamiyatmi?
Bir tasavvur qilib koʻring-a? Qarshingizda haqiqatlarni yuzaga chiqaruvchi oyna turibdi. Unga yuzlanganingizda qachon nima ishlar qilgansiz, kimga qanday munosabatda boʻlgansiz, kimlarga tiyogʻlamalik qilgansiz, yomon koʻrgan odamingizga ichingizda boshqacha oʻylab, tilda boshqacha soʻzlaganingiz, hamma-hammasini koʻpchilik oldida, juda koʻpchilik oldida
Yoxud jamiyat ichra samimiyat bahosi
Samimiyat deganda nimani tushunasiz?
Tasavvur qiling, qarshingizda ikki xil tabiatli inson turibdi. Biri siz sevgan, ammo sizni sevmagan, ich-ichidan yoqtirmaydigan, sizni koʻrsa, jini qoʻziydigan, ammo yolgʻon tabassum ortiga berkinadigan, birrovlik "samimiyat"i bilan sizni koʻnglingizni chogʻlaydigan, sizga "doʻstim, jigarim, jonim, asalim" deb murojaat qiladigan inson.
Ikkinchisi esa ichidagi bor xislarini ochiq-oydin koʻrsata oladigan, "shiringina" gapirishni eplolmaydigan, sizga boʻlgan munosabati qanday boʻlsa, boricha aks ettira oladigan, haq boʻlsangiz, haq, nohaq boʻlsangiz, nohaqsan deya dadil ayta oladigan inson.
Siz qaysi birini koʻproq xushlaysiz? Koʻproq qay birining gaplari moydekkina yoqadi? Qay birini koʻrganingizda yuzingizga tabassum yuguradi, koʻnglingiz ravshanlashadi?
Albatta, birinchisini!
Koʻrdingizmi, biz doim yolgʻon xislar, aldamchi tasavvur va taassurotlar, sarob oʻy-xayollar, keraksiz insonlar ortidan quvib yashaymiz. Bir umr quvib oʻtamiz. Yoʻlimizning oxiri – sarob. Oxir-oqibat hech narsaga ega chiqa olmaymiz, hech narsa topa olmaymiz, chunki yolgʻon taassurotlar va xislarning umri – bir onlik.
Jamiyatda doimo koʻpchilikdan boshqacha fikrlaydigan, boshqacha oʻylaydigan, boshqacha yashaydigan, boshqacha soʻzlaydigan, oʻzini boshqacha tutadigan, biz bilan hamma qatori emas, boshqacha gaplashadigan, ayb va kamchiliklarimizni yuzimizga aytadigan insonlarni toʻpga tutamiz, aybdor sanaymiz, sazoyi qilamiz.
Uning aybi bizdek emasligi, jamiyatdan ayroligi. Biz yashab turgan jamiyat samimiyatga ana shunday baho beradi. Insoniyatda samimiyatga nisbatan bunday munosabat qadimdan shakllangan, yuz, ming yillar oldin ham shunday edi, Kamyu yashagan davrda, frantsuz jamiyatida ham eng legial holat edi va bugun ham oʻzining mohiyatini oʻzgartirgani yoʻq.
Albert Kamyuning "Begona" romanidagi Merso ana shunday boshqacha insonlardan biri edi. U hamma narsa ma'nosiz boʻlib tuyilgan jamiyat oralab ma'no izlamaydi, Onasining janozasida boshqalar kabi kuyunib yigʻlay olmaydi, ichidagi muhabbatni koʻrsata olmaydi, bunga harakat ham qilmaydi, qarshi jins vakili–Raymon Mariga nisbatan ham yolgʻon izhorlar bilan mayillik bildirmaydi, onasining tobuti ustida sigaret chekadi, qahva ichadi, zerikadi, yotib uxlagisi keladi, yelkasi uvishadi. Va natijada oʻzi qilgan jinoyati uchun emas, onasining janozasida yigʻlamagani uchun sud qilinadi.
Ha, Merso boshqalardek kulmaydi, boshqalardek yigʻlay olmaydi, boshqalardek dil izhorlari qila olmaydi, boshqalardek yolgʻon gapira olmaydi. U oʻylaganini va xis qilganini bor-boʻyicha tiliga chiqara oladi. Ammo sohtakorliklar ostida tugab bitgan jamiyat uning bu samimiyligini qabul qila olmaydi. Uni oʻzlariga, yashab turgan jamiyatlariga begona sanashadi.
Kamyu oʻz qahramoni orqali jamiyat qabul qilgan umumiy axloq-odob qoidalarga amal qilishga va an'anaviy his-tuygʻularni boshdan kechirishga qiynaladigan, oʻzini alday olmaydigan inson obrazini yaratadi. U hamma narsaga befarq, hamma xayratlanadigan narsalar oldidan vazmingina oʻtib keta oladigan, oʻlimi aniq boʻlsa ham, ruhoniy aytganidek tavba qilmaydigan, intihoni oddiygina va juda yengil qabul qiladigan, bir soʻz bilan aytganda absurd jamiyatda yashashdan hech qanday ma'no koʻrmaydigan inson.
Asar gʻoyasi hamma davr uchun ham birdek dolzarb. Balki yana minglab yillardan keyin ham oʻzining mohiyatini yoʻqotmas. Ammo oʻshanda ham Mersolar begona jamiyatning Begonasiga aylanib, qurbon boʻlaveradimi?
Roman oʻquvchining oldiga chuqur oʻyga toldiradigan savol qoʻyadi. "Aslida kim begona?"
Jamiyat ichra samimiyatini yashira olmaydigan insonmi yoki niqob ostida besh, oʻnlab yuzi yashiringan insonlar jamlanmasidan tuzilgan jamiyatmi?
Bir tasavvur qilib koʻring-a? Qarshingizda haqiqatlarni yuzaga chiqaruvchi oyna turibdi. Unga yuzlanganingizda qachon nima ishlar qilgansiz, kimga qanday munosabatda boʻlgansiz, kimlarga tiyogʻlamalik qilgansiz, yomon koʻrgan odamingizga ichingizda boshqacha oʻylab, tilda boshqacha soʻzlaganingiz, hamma-hammasini koʻpchilik oldida, juda koʻpchilik oldida