Ilmiy tadqiqotlarda balans tahlil usuli — bu ma'lumotlarni tuzilmalar va ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash va tahlil qilish orqali iqtisodiy, ijtimoiy yoki boshqa tizimlarning holatini o‘rganish usuli. Balans tahlili, odatda, resurslar, mahsulotlar, daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi muvofiqlikni tekshirishda qo‘llaniladi.
Balans tahlil usulining mohiyati
Balans tahlili quyidagilarga asoslanadi:
Muvozanatlik prinsipi: Kirim va chiqim, talab va taklif yoki boshqa muvozanatli ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.
Misol: Korxonaning daromadlari va xarajatlari muvozanati.
Sistemaviy yondashuv: Ob’ektning turli qismlarini birgalikda o‘rganish orqali uning umumiy holatini baholash.
Misol: Sanoatning rivojlanish jarayonida resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
Haqiqiylikni ta’minlash: Balansning barcha qismlari bir-biriga mos kelishi va tahliliy natijalar amaliy muammolarni hal qilishga yordam berishi lozim.
Ilmiy tadqiqotlarda balans tahlili usulining qo‘llanishi
1. Iqtisodiy tadqiqotlar
Moliya va buxgalteriya balansi: Korxonaning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Bozor talab va taklif balansi: Mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi moslikni o‘rganish.
Resurslar balansi: Xomashyo, mehnat va kapital kabi resurslarning foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
2. Ijtimoiy tadqiqotlar
Aholi daromadlari va sarf-xarajatlari muvozanatini o‘rganish.
Ijtimoiy xizmatlar ta’minoti va ulardan foydalanish o‘rtasidagi moslikni aniqlash.
3. Tabiiy resurslarni boshqarish
Tabiiy resurslar qazib olish va ularni qayta tiklash o‘rtasidagi balansni tahlil qilish.
Energiya iste’moli va uni ishlab chiqarish salohiyatining muvofiqligini o‘rganish.
4. Tizimli tahlillar
Milliy yoki mintaqaviy iqtisodiyotning muvozanatini aniqlash.
Xalqaro savdodagi eksport va import balansi tahlili.
Balans tahlilining afzalliklari
Aniqlik: Har bir ko‘rsatkichning boshqa bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Muvozanatni ta’minlash: Tizimning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Qaror qabul qilishda asos: Tahlil natijalari asosida amaliy qarorlar qabul qilishni yengillashtiradi.
Kompleks yondashuv: Turli ko‘rsatkichlarni birgalikda o‘rganib, tizimning umumiy holatini baholaydi.
Misol: Ilmiy tadqiqotda balans tahlil usulining qo‘llanilishi
Mavzu: O‘zbekiston agrar sektorida resurslar balansi va samaradorligi.
Kirish: Mavzuning dolzarbligini asoslash.
Ma’lumotlar yig‘ish: Resurslarning (suv, yer, ishchi kuchi) mavjudligi va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini to‘plash.
Balansni tuzish: Resurslar (kirim) va mahsulot (chiqim) o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Natijalarni tahlil qilish: Resurslardan foydalanishdagi nomutanosiblikni aniqlash va uni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Balans tahlili ilmiy tadqiqotlarda tizimlarni chuqur o‘rganish va samarali qarorlar ishlab chiqish uchun keng qo‘llaniladi. Bu usul muvozanatni ta’minlash va resurslardan oqilona foydalanishga yordam beradi.
Balans tahlil usulining mohiyati
Balans tahlili quyidagilarga asoslanadi:
Muvozanatlik prinsipi: Kirim va chiqim, talab va taklif yoki boshqa muvozanatli ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.
Misol: Korxonaning daromadlari va xarajatlari muvozanati.
Sistemaviy yondashuv: Ob’ektning turli qismlarini birgalikda o‘rganish orqali uning umumiy holatini baholash.
Misol: Sanoatning rivojlanish jarayonida resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
Haqiqiylikni ta’minlash: Balansning barcha qismlari bir-biriga mos kelishi va tahliliy natijalar amaliy muammolarni hal qilishga yordam berishi lozim.
Ilmiy tadqiqotlarda balans tahlili usulining qo‘llanishi
1. Iqtisodiy tadqiqotlar
Moliya va buxgalteriya balansi: Korxonaning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Bozor talab va taklif balansi: Mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi moslikni o‘rganish.
Resurslar balansi: Xomashyo, mehnat va kapital kabi resurslarning foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
2. Ijtimoiy tadqiqotlar
Aholi daromadlari va sarf-xarajatlari muvozanatini o‘rganish.
Ijtimoiy xizmatlar ta’minoti va ulardan foydalanish o‘rtasidagi moslikni aniqlash.
3. Tabiiy resurslarni boshqarish
Tabiiy resurslar qazib olish va ularni qayta tiklash o‘rtasidagi balansni tahlil qilish.
Energiya iste’moli va uni ishlab chiqarish salohiyatining muvofiqligini o‘rganish.
4. Tizimli tahlillar
Milliy yoki mintaqaviy iqtisodiyotning muvozanatini aniqlash.
Xalqaro savdodagi eksport va import balansi tahlili.
Balans tahlilining afzalliklari
Aniqlik: Har bir ko‘rsatkichning boshqa bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Muvozanatni ta’minlash: Tizimning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Qaror qabul qilishda asos: Tahlil natijalari asosida amaliy qarorlar qabul qilishni yengillashtiradi.
Kompleks yondashuv: Turli ko‘rsatkichlarni birgalikda o‘rganib, tizimning umumiy holatini baholaydi.
Misol: Ilmiy tadqiqotda balans tahlil usulining qo‘llanilishi
Mavzu: O‘zbekiston agrar sektorida resurslar balansi va samaradorligi.
Kirish: Mavzuning dolzarbligini asoslash.
Ma’lumotlar yig‘ish: Resurslarning (suv, yer, ishchi kuchi) mavjudligi va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini to‘plash.
Balansni tuzish: Resurslar (kirim) va mahsulot (chiqim) o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Natijalarni tahlil qilish: Resurslardan foydalanishdagi nomutanosiblikni aniqlash va uni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Balans tahlili ilmiy tadqiqotlarda tizimlarni chuqur o‘rganish va samarali qarorlar ishlab chiqish uchun keng qo‘llaniladi. Bu usul muvozanatni ta’minlash va resurslardan oqilona foydalanishga yordam beradi.