Dostımız óz kanalında jańa joybar baslaptı. Onıń bul joybarı ana tilimizdiń tazalıǵın saqlaw máselesine qaratılǵanlıǵı menen itibarımdı tarttı.
Márhámat, joybar menen tanısıp shıǵıń hám tilimiz tazalıǵın saqlawǵa óz úlesińizdi qosıń!
🔻 Post “Qaraqalpaq renessansı” kanalınan alındı
(redaktorlandı...) #QaraqalpaqshaReje❗Birinshi náwbette bizler ózlerimizdi ózgertiwimiz kerek. Eger olay qılmasaq, heshqashan biz jaqınlarımızdıń, doslarımızdıń, átirapımızdaǵılardıń hám jámiyetimizdiń ózgeriwin kúte almaymız.
Solay eken, birinshi biz ózimiz ana tilimizde taza sóylemesek, durıs jazbasaq, bunı basqalardan talap etiwimiz nadurıs.
Biz jańa joybar baslaymız.
3 basqıshtan ibarat reje dúzip shıqtım. Bunı “Qaraqalpaqsha reje” dep atadım.
Bul reje “Til tazalıǵın saqlaw ushın ne qılıw kerek?” degen sorawǵa juwap beredi. Bunda til tazalıǵın buzıwshı sózlerdi 3 toparǵa bólip, basqıshpa-basqısh qollanıwdan shıǵarıp taslaw hám olardıń ornına sap qaraqalpaqsha sózlerimizdi engiziw názerde tutılǵan.
📌 1-basqısh. Kúndelikli turmısta qollanılatuǵın ápiwayı sózler menen islesiw.
1-toparǵa túsinikli, awdarması bir sózden ibarat, aytıwǵa qolaylı, 1-2 urınıstan-aq taza sóylewge kónligip ketiwge bolatuǵın sózler kiredi. Mısalı:
привет ❌ — sálem ✔
цвет ❌ — reń ✔
agar ❌ — eger ✔
иә/жоқ ❌ — awa/yaq ✔
OK ❌ — yaqshı, maqul, kelistik ✔Bular men kóp esitken qaraqalpaq tiliniń tazalıǵın buzıwshı ápiwayı sózler.
Joybar dawamında bul dizimdi kóbeytip bara beremiz.
Aytqanday, meniń basqa tillerge heshqanday ǵárezim joq. Olardı húrmet etemen. Jáne, basqa tillerdi úyreniwshilerge de qarsı emespen. Bıraq, óz ana tilińizdiń tazalıǵın saqlaǵan halda úyreniń. Mısalı, russha úyrenetuǵın bolsańız, tolıq russha sóylep úyreniń. Bir-eki sózin yadlap alıp, qaraqalpaqshaǵa bılǵastırmań.
📌 2-basqısh. Ortasha qıyınlıqtaǵı sózler menen islesiw.
2-toparǵa awdarması 2-3 sózden ibarat, aytıwǵa úyrenisip ketkenimiz, 1-2 urınıstan-aq taza sóylewge úyrenip kete almaytuǵın sózlerimiz kiredi. Mısalı:
пешеход ❌ - piyadalar jolı ✔
остановка ❌ - bándirgi ✔
папа/мама ❌ - áke/anajan¹ ✔( ¹úrp-ádetlerge baylanıslı,
aǵa/kishe formasında da aytılıwı múmkin)
Bul basqısh, ásirese, russha sózlerdi óz ishine qamtıydı. Bul meniń 1-2 urınıstan-aq úyrenise almaǵan sózlerim.
Mısalı, “piyadalar jolı”n ózim 2-3 márte jónelisli takside sınap kórgenmen. Hesh qaysısında aydawshı bir aytqannan-aq uǵıp ala almaǵan. Hám, qaytalap aytıwda men sál qolaysızlanıp, aqırı, báribir, “пешеход” dep yamasa “usı jerde toqtap ketiń” dep aytqanman. 😂
📌
3-basqısh. Óte qıyın hám ayırım atamalar menen islesiw.
3-toparǵa aldın hesh qaraqalpaqsha atalıwı aytılıp kórilmegen, lekin qaraqalpaqsha awdarması bar atamalar (terminler) kiredi. Mısalı:
интернационал ❌ — xalıqaralıq ✔
термин ❌ — atama ✔
свет ❌ — shıraq ✔ Bul toparlardıń da dizimin kóbeytip bara beremiz...
(Bıraq, 3-basqıshqa ótiw kóp waqıttı talap etse kerek)
Kópshilik sózlerdiń, atamalardıń qaraqalpaqsha atalıwı joq. Jáne, kópshilik atamalardı awdarmalawǵa bolmaydı. Olar til iliminde neologizmler (tildegi jańadan payda bolǵan sózler) dep ataladı. Biz, álbette, zaman talabına qarsı shıǵa almaymız, “zamanagóy” sózlerdiń bárshesin awdarmalay almaymız.
Qánige bolmaǵanım ushın, rejede qáte-kemshilikler bolsa, keshiresizler. Ilajı barınsha tilshilerimizdiń járdeminde bulardı durıslap baramız.
❔ Rejeni qalay ámelge asıramız?
Sap qaraqalpaqsha sóylewdi qálewshiler kewilli túrde hár kúni ózleriniń hám sáwbetlesken adamlarınıń sózlerine itibar beredi. Eger til tazalıǵın buzıwshı sózlerdi sezse, bizge jollaydı hám biz sol sózdiń durıs hám qáte variantın jazıp kórsetip, kanalǵa bul haqqında maǵlıwmat jaylastırıp baramız. Usınday etip bárshemiz birgelikte háreket etemiz.
♻️ Eger joybar boyınsha pikir-usınıslarıńız bolsa yamasa házirden-aq til tazalıǵın buzıwshı sózlerdi isletken bolsańız, márhámat,
@QR_XXI_BOT mánziline jollań!
@QARAQALPAQ_RENESSANSI_XXI@dtimursblog
