Qo’shni bolakay: “ko’zizga qarab yurmaysizmi?” deb qoldi.

Uni yoshidagi boladan bu gapni eshitish noodatiy bo'ldi. Ma’nosini biladimi? Nega gapirganini-chi? Kattalar ham oxirgacha tushunmaydigan ibora-ku. Demak o'zi gapini o'zi tushunmay gapirdi. Ota-onasining yo’lidan chiqib qolganda unga shu iborani ishlatishgan. Endi u ham o'xshash vaziyat kelganda ishlatayapti.

Ibora bitta misol. Miyamizdagi fikrlarning qanchasi o’zimizniki? Qancha fikrlarni shunchaki bolakay kabi retranslatsiya qilib yuribmiz? Talashib tortishib “shaxsiy fikrim” deyotganlarimizni, qanchasi rostdan ham shaxsiy?

Odam tug’ilganida oq varoq kabi bo’ladi. Instinktlardan boshqa narsasi bo’lmaydi. Bola nimani to’g’ri va noto’gri deyishini uning muhiti belgilaydi. Birinchi ota-ona. Keyin atrofdagilar. Keyin ko’rilayotgan media.

Bitta bola g’arb adabiyotini o’qiydi. Gollivud seriallarini ko’radi. Anime muxlisi. Do’stlari hammasi rus maktabdan. Fikrlari shu joylardan olinadi. Ikkinchi bola o’zbek mahalladan. Diniy ma’ruzalar eshitadi, turk seriallari ko’radi. Futbol muxlisi. Fikrlari shu joylardan olinadi. Bu ikkalovi juda ko’p mavzuda kelisha olmaydi. Bir-birini tushunmaydi. Chunki ularning dunyo haqidagi tasavvurlari hal xil. Tashqaridan ikkita bola kelisha olmaytogandek tuyuladi. Unday emas. Yillar davomida bir-biriga to’g’ri kelmagan fikrlar, tortishish uchun shu bolalarni ishlatayapti. Qo’g’irchoq teatriga o’xshaydi. Farqi puppet master (o’ynatuvchi)ni bittada ko’rish qiyin.

Biron nima haqida fikr bildirib ko’ring. Masalan: iPhone, Real Madrid, Amerika. Endi shu fikrni analiz qiling. Nega shunday deb o’ylaysiz? Nega teskarisi emas? Qaysi fikrlarni ichingizga kirishiga yo’l qo’ygansizku, qaysilarini kirgazmagansiz? “Birovni qo’lida ishlamaslik kerak, o’z ishini boshlash kerak” deyapsiz. Nega shunday deb o’ylaysiz? Bir hurmatli odam aytgan. Demak bu uning fikri. Yoki u ham qayerdadur o’qigan, eshitgan. Nega tadbirkor bo’lish kerak? Hamma bo’lishi kerakmi? Tadbirkorlik riskligini, riskka hamma tayyor emasligini hisobga olsakchi? Raqamlar nima deydi? 8 mlrddan 125 milliontasi tadbirkor desachi? Sizni holatingizga mosmi shu maslahat?

O’zimiz bilmagan holda eshitgan fiklarizmizni gapirib yuramiz. Gapirganimiz uchun bizniki deb o’ylaymiz. Firklarni qayerdan boshlangani, kimdan eshitganimiz, eshitganimizga nega ishonishimiz kerakligini savolga tutib ko’rmaymiz.

Olingan ma’lumotni tahlil qilish qiyin jarayon. Kelgan ma’lumotni sekinroq olishingizga sabab bo’ladi. Nonni tishlab emas, ushoqlab yeyishga o’xshaydi. Lekin filtrsiz olingan fikrlar oqibatida minglab birovni fikri (ko’pincha bir biriga teskari) yig’ilib qoladi. Bunday fikrlar amalga ta’sir qilishi qiyin. Undan ko’ra 10 ta o’zingizni fikringiz bo’lsa amal qilish osonlashadi (IKEA effect tufayli).

Shaxsiy fikr ham vakumda hosil bo’lmaydi. Boshqa fikrlarning sintezidan olinadi. Sifatli sintez bo’lishi uchun ikkita qarama qarshi fikrni miyada bir vaqtda ushlab turish kerak bo’ladi. Boy bo’lish yaxshi, boy bo’lish yomon. Bir qaraganda teskari. Lekin sintez qilib ko’rsakchi? Balki oxirida -> boy bo’lish vaqt ko’paytirishga olib borsa yaxshi, boy bo’lish uchun hamma vaqtim ketib qolsa — yomon ga o’xshash shaxsiy fikrlar chiqib qolar?

Sintezni amalga oshirish nisbatan oson bosqich. Tayyor taxta kelyapti, undan stul yasayabsiz. Lekin kelayotgan fikrni sifatini tekshirish qiyinroq jarayon. Manbani topish. Raqamlarga qarash. Muallif kimligini aniqlash.

Manbaalarni o’qiyotganda doimiy bir narsani yodda tutish kerak. Internetdagi har bir ma’lumot ortida manfaat bor. Nima manfaatda yozilgani unga ishonsa bo’ladimi yo’qmi degan savolga javob bo’ladi. Lekin bu haqida keyingi safar.

Bugungi maqoladan olinadigan foyda ikkita:

Shaxsiy deb yurgan fikrlarimizni analiz qila olish = superqobiliyat. Chunki yangi bilim kirishi uchun, o’quvchi o’zinikini xatoligini tan olishi kerak. O’zidagi fikr o’ziniki emasligini bilish bu jarayonni osonlashtiradi.