Arman Dashnoqlari Turkiston Muxtoriyati va umuman Turkiston hududida amalga oshirgan vahshiyona harakatlari haqida tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, ular Rossiya imperiyasi va keyinchalik sovet rejimi tomonidan Markaziy Osiyoga joylashtirilgan hamda mahalliy aholi bilan bir qancha mojarolarga sabab bo‘lgan.
1. Turkiston Muxtoriyati va Arman Dashnoqlari
1917-yil 27-noyabrda Qo‘qonda e’lon qilingan Turkiston Muxtoriyati mustaqil boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘ldi. Biroq, bolsheviklar va ularga qo‘shilgan arman harbiy bo‘linmalari ushbu muxtoriyatni qonga botirib yo‘q qildilar. 1918-yil fevral oyida Turkiston Muxtoriyati bolsheviklar tomonidan bostirildi va bu jarayonda arman dashnoqlari muhim rol o‘ynadi.
2. Qo‘qon qirg‘ini (1918-yil fevral-mart)
Qo‘qon muxtoriyati yo‘q qilinishida eng faol qatnashganlar qatorida bolsheviklar bilan birga Arman Dashnoq jangchilari bor edi. Ular Farg‘ona vodiysida mahalliy aholiga qarshi shafqatsiz harakatlar sodir etdilar.
Arman Dashnoqlari tomonidan sodir etilgan vahshiyliklar:
➖Qo‘qon shahriga bostirib kirib, minglab begunoh musulmonlarni qatl qilish
➖Ayollar va bolalarni o‘ldirish, uylarni yoqish
➖Masjid va madrasa kabi muqaddas joylarni buzish va talon-toroj qilish
➖Mahalliy aholi ustidan sudsiz qatl amaliyotlarini amalga oshirish
➖Qo‘qondagi boy savdogarlarni ochiqchasiga talash va yo‘q qilish
Turkiston milliy harakati yetakchilaridan biri Mustafa Cho‘qay bu haqda shunday yozadi:
"Arman Dashnoqlari qirg‘in paytida bolsheviklarning eng yaqin ittifoqchilari bo‘lib, begunoh musulmonlarni shafqatsizlarcha o‘ldirishda yetakchi rol o‘ynashdi. Qo‘qon fojiasi Turkiston tarixidagi eng qora kunlardan biri bo‘ldi."
3. Dashnoqlarning Farg‘ona vodiysidagi harakatlari
1918—1920-yillarda Dashnoqlar Farg‘ona vodiysining boshqa hududlarida ham qatliomlar sodir etdilar. Ular ayniqsa Andijon, Marg‘ilon, Namangan va O‘sh shaharlarida musulmon aholini yo‘q qilishga harakat qilishdi. Ko‘plab tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, arman jangchilari bolsheviklar bilan hamkorlik qilib, qishloqlarda ommaviy o‘ldirishlarni amalga oshirgan.
4. Mahalliy xalqning qarshiligi va kurash
Ushbu vahshiy harakatlarga javoban Farg‘ona vodiysida milliy qo‘zg‘olon boshlandi. Bu harakatning asosiy yetakchilaridan biri Madaminbek bo‘lib, u bosqinchilarga qarshi xalq lashkarlarini to‘pladi va bolsheviklar hamda dashnoqlarga qarshi kurash olib bordi. Uning qo‘shinlari 1919-yilda bir qancha shaharlarni ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi, lekin oxir-oqibat kuchlar teng kelmadi va bolsheviklar hududni qayta nazoratga oldilar.
5. Xulosa
➖Arman Dashnoqlari Turkiston Muxtoriyatini yo‘q qilishda bolsheviklarga katta yordam bergan.
➖Qo‘qon qirg‘ini va undan keyingi yillarda minglab musulmonlar, jumladan, ayollar va bolalar shafqatsizlarcha qatl qilingan.
➖Farg‘ona vodiysidagi mahalliy xalq o‘z ozodligi uchun harakat qilgan, lekin bolsheviklar va dashnoqlarning zo‘ravonligiga duch kelgan.
➖Ushbu voqealar rasmiy tarixda kam yoritilgan, lekin milliy tarixshunoslik va xotiralarda muhim o‘rin egallaydi.
👉 @RabbimovJasur
1. Turkiston Muxtoriyati va Arman Dashnoqlari
1917-yil 27-noyabrda Qo‘qonda e’lon qilingan Turkiston Muxtoriyati mustaqil boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘ldi. Biroq, bolsheviklar va ularga qo‘shilgan arman harbiy bo‘linmalari ushbu muxtoriyatni qonga botirib yo‘q qildilar. 1918-yil fevral oyida Turkiston Muxtoriyati bolsheviklar tomonidan bostirildi va bu jarayonda arman dashnoqlari muhim rol o‘ynadi.
2. Qo‘qon qirg‘ini (1918-yil fevral-mart)
Qo‘qon muxtoriyati yo‘q qilinishida eng faol qatnashganlar qatorida bolsheviklar bilan birga Arman Dashnoq jangchilari bor edi. Ular Farg‘ona vodiysida mahalliy aholiga qarshi shafqatsiz harakatlar sodir etdilar.
Arman Dashnoqlari tomonidan sodir etilgan vahshiyliklar:
➖Qo‘qon shahriga bostirib kirib, minglab begunoh musulmonlarni qatl qilish
➖Ayollar va bolalarni o‘ldirish, uylarni yoqish
➖Masjid va madrasa kabi muqaddas joylarni buzish va talon-toroj qilish
➖Mahalliy aholi ustidan sudsiz qatl amaliyotlarini amalga oshirish
➖Qo‘qondagi boy savdogarlarni ochiqchasiga talash va yo‘q qilish
Turkiston milliy harakati yetakchilaridan biri Mustafa Cho‘qay bu haqda shunday yozadi:
"Arman Dashnoqlari qirg‘in paytida bolsheviklarning eng yaqin ittifoqchilari bo‘lib, begunoh musulmonlarni shafqatsizlarcha o‘ldirishda yetakchi rol o‘ynashdi. Qo‘qon fojiasi Turkiston tarixidagi eng qora kunlardan biri bo‘ldi."
3. Dashnoqlarning Farg‘ona vodiysidagi harakatlari
1918—1920-yillarda Dashnoqlar Farg‘ona vodiysining boshqa hududlarida ham qatliomlar sodir etdilar. Ular ayniqsa Andijon, Marg‘ilon, Namangan va O‘sh shaharlarida musulmon aholini yo‘q qilishga harakat qilishdi. Ko‘plab tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, arman jangchilari bolsheviklar bilan hamkorlik qilib, qishloqlarda ommaviy o‘ldirishlarni amalga oshirgan.
4. Mahalliy xalqning qarshiligi va kurash
Ushbu vahshiy harakatlarga javoban Farg‘ona vodiysida milliy qo‘zg‘olon boshlandi. Bu harakatning asosiy yetakchilaridan biri Madaminbek bo‘lib, u bosqinchilarga qarshi xalq lashkarlarini to‘pladi va bolsheviklar hamda dashnoqlarga qarshi kurash olib bordi. Uning qo‘shinlari 1919-yilda bir qancha shaharlarni ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi, lekin oxir-oqibat kuchlar teng kelmadi va bolsheviklar hududni qayta nazoratga oldilar.
5. Xulosa
➖Arman Dashnoqlari Turkiston Muxtoriyatini yo‘q qilishda bolsheviklarga katta yordam bergan.
➖Qo‘qon qirg‘ini va undan keyingi yillarda minglab musulmonlar, jumladan, ayollar va bolalar shafqatsizlarcha qatl qilingan.
➖Farg‘ona vodiysidagi mahalliy xalq o‘z ozodligi uchun harakat qilgan, lekin bolsheviklar va dashnoqlarning zo‘ravonligiga duch kelgan.
➖Ushbu voqealar rasmiy tarixda kam yoritilgan, lekin milliy tarixshunoslik va xotiralarda muhim o‘rin egallaydi.
👉 @RabbimovJasur