Советларнинг коллективлаштириш сиёсатининг Қозоғистондаги салбий оқибатлари Қозоғистонда коллективлаштириш йилларида 696 та фермер хўжалиги мусодара қилинган, 619 та фермер хўжалиги яшаш жойидан ташқарига сургун қилинган. Улар 145 минг бош қорамолни экспроприация қилдилар. 114 мингга яқин бош колхозлар ўртасида тақсимланди. Чорвачиликдан ташқари 633 та уй, 475 та уй, 44 та омборхона, 534 та бошқа хўжалик иншоотлари, 108 та шудгор, 113 та тирма, 248 та пичан ўриш, 1367 та арава олиб қўйилди.
Қозоғистондаги харид кампаниялари давомида деҳқонларга қарши кенг кўламли қатағонлар амалга оширилди: бу даврда 56 498 қишлоқ аҳолиси маъмурий ва жиноий жавобгарликка тортилди, улардан 34 121 нафари судланган...
1928 йилда Қозоғистонда барча фермер хўжаликларининг 2 фоизи коллективлаштирилди, 1931 йил кузига келиб 122 та тумандан 78 тасида фермер хўжаликларининг 70 дан 99 фоизигача ижтимоийлаштирилди. Чорвачилик ҳудудларида ижтимоийлашув барча рухсат этилган чегаралардан ошиб кетди: 1932 йил февралига келиб Қозоғистонда колхозчиларнинг 87% ва якка тартибдаги фермерларнинг 51,8% чорва молларини бутунлай йўқотди.
Чорвачилик мисли кўрилмаган зарар кўрди. 1928 йилда республикада 6 миллион 509 минг бош қорамол бор эди. Ва 1932 йилда - атиги 965 минг бош. Уруш арафасида ҳам, 1941 йилда колхоздан олдинги ҳолат тикланмади - қорамоллар сони 3 миллион 335 минг бош эди. 1932 йилдаги 18 миллион 566 минг қўйдан бор-йўғи 1 миллион 386 минг қўй қолган. Урушдан олдин қўйлар сони 8 миллион бошга зўрға яқинлашди. 1928 йилда 3 миллион 516 минг от популяциясининг 3 миллион 200 минг боши йўқолган - 1941 йилда атиги 885 минг бош бўлган. Минтақа учун анъанавий туячилик деярли йўқ бўлиб кетди: 1928 йилдаги 1 миллион 42 минг бошдан 1935 йилга келиб атиги 63 минг туя қолди.
1929 йилдан 1933 йилгача бўлган 5 йил давомида, тўлиқ бўлмаган маълумотларга кўра, Қозоғистон АССРдаги ОГПУ ваколатли ваколатхоналари учлиги 22933 ишни кўриб чиқди ва 9805 кишига нисбатан қарор қабул қилди. Улардан 3386 нафари ўлим жазосига, 13151 нафари эса 3 йилдан 10 йилгача бўлган контслагерларда қамоқ жазосига ҳукм қилинган...
1929-1931 йилларда Қозоғистонда 372 та қўзғолон бўлиб, уларда 80 мингга яқин киши қатнашган. Сузоқ, Шемонайха, Казалинский, Манғистау ва бошқа вилоятлардаги деҳқонлар ҳаракати фожиали шуҳрат қозонди. Қўзғолонлар аҳолининг республика ташқарисига, жумладан, чет элга оммавий миграциялари билан бирга бўлди. Фақат 1930-йил бошидан 1931-йил ўрталаригача Қозоғистон ҳудудидан 281231 деҳқон хўжаликлари кўчиб келган. Совет тузумидан қочган аҳолининг асосий қисми Хитой, Эрон ва Афғонистон ҳудудига кўчиб ўтган. Очарчилик йилларида жами 1 миллион 130 минг киши республика ташқарисига кўчиб кетган бўлса, улардан 676 минг нафари қайтариб бўлмайдиган даражада, 454 минг қозоқ эса кейинчалик ўз ватанига қайтган. Мунтазам қўшинлар ва ОГПУ органлари қўзғолончи аҳолига қарши шафқатсиз жазолаш ҳаракатларини амалга оширдилар.
СССРнинг 1926 йилдаги Бутуниттифоқ аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, СССРда 3,968,289 қозоқлар бор эди ва 1939 йилда, 1939 йилги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, атиги 3,100,949 миллион киши бор эди. Ўлганларнинг аниқ сонини аниқлашнинг иложи йўқ.
Айрим маълумотларга кўра, очарчилик авж олган йиларда 1,5 миллиондан 3 миллионгача қозоқ ҳалок бўлган, 600 мингдан ортиқ қозоқлар ўз уйларини ташлаб кетишга мажбур бўлган.Шундай қилиб, 1932-1933 йиллардаги очарчилик Қозоғистонни вайрон қилиб, унинг бутун жамиятини, улкан ҳудудини бутунлай ўзгартирди.
-----------------------------
© Жасур Раббимов
Канал: @RabbimovJasur
