Zayd Zubaydullah

1. Qancha ko'p ishlasang, shuncha ko'p topasan.
2. Qanchalik aqlli ishlasang - shuncha ko'p topasan.
3. Qanchalik "economist" (ziqna) bo'lsang - shuncha ko'p topasan.

Qur'oni karim va hadislardan:

1.

Taqvo va solih amallar:

Alloh taolo Qur'onda shunday marhamat qiladi:

"Kim Allohdan qo'rqsa, U unga chiqish yo'lini qiladi va uni o'zi o'ylamagan tomondan rizqlantiradi." — Taloq surasi, 2-3-oyatlar

2.

Istig'for

: Nuh alayhissalom qavmiga shunday degan:

"Parvardigoringizdan mag'firat so'ranglar. Albatta, U kechirimlidir. U sizlarga osmondan mo'l-ko'l yomg'ir yuboradi va sizlarni mol-mulk va farzandlar bilan ko'paytiradi." — Nuh surasi, 10-12-oyatlar

3.

Shukr qilish:

Alloh taolo marhamat qiladi:

"Agar shukr qilsangiz, albatta, sizlarga (ne'matni) ziyoda qilaman." — Ibrohim surasi, 7-oyat

4.

Sadaqa va ehson qilish:

Muhammad sollallohu alayhi vasallam aytganlar:

"Sadaqa molni kamaytirmaydi." — Sahih Muslim

5.

Silai rahm:

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar:

"Kim rizqi keng bo'lishini va umri uzun bo'lishini istasa, qarindosh-urug'lari bilan aloqalarni mustahkamlab tursin." — Sahih Buxoriy

6.

Halol mehnat:

Halol mehnat qilish rizqning barakasi va ko'payishiga sabab bo'ladi.

7.

Allohga tavakkul qilish

: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

"Agar sizlar Allohga chin tavakkul qilsangizlar, U sizlarni qushlarni rizqlantirgani kabi rizqlantiradi: ular tongda och holda chiqib, kechqurun to'q holda qaytadilar." — Sunan at-Tirmiziy

• Asabiyyaning davriyligi: Asabiyya vaqt o‘tishi bilan o‘z tabiiy tsikliga amal qiladi. Avvalida bu kuch jamiyat ichida kuchli bo‘lib, davlatning shakllanishiga zamin yaratadi. Ammo vaqt o‘tishi bilan, boylik va hokimiyat ortishi bilan asabiyya susaya boshlaydi. Bu tabiiy jarayonni Ibn Xaldun insoniyat tarixining takroriy tsikllari sifatida tushuntiradi.

C. Asabiyya va iqtisodiy qudrat

Asabiyya jamiyat ichidagi birdamlikni ta’minlaydi va iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan omil sifatida qaraladi. Kuchli asabiyya jamiyatda o‘zaro hamkorlikni kuchaytiradi va iqtisodiy farovonlikka olib keladi. Ammo iqtisodiy qudrat oshishi bilan bu birdamlik zaiflashadi, chunki jamiyat a’zolari shaxsiy manfaatlarini ustun qo‘ya boshlaydilar.

• Iqtisodiy manfaatlar va asabiyya: Boylikning oshishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki bu jarayonda boylar o‘z manfaati uchun harakat qila boshlaydi. Bu asabiyya kuchining kamayishiga sabab bo‘ladi, chunki boylik ortishi bilan individualizm kuchayadi, birdamlik zaiflashadi va davlatning ichki birdamligi yo‘qoladi.

3. Davlat va tsivilizatsiyaning tabiiy tsikllari

Ibn Xaldunning tarixiy tsikllar haqidagi nazariyasi juda chuqur falsafiy asoslarga ega bo‘lib, u davlatlarning o‘z tabiiy rivojlanish bosqichlarini o‘tishi bilan bog‘liq. Davlatlar yoki dinastiyalar asabiyya kuchiga tayanib tashkil topadi va bu kuchning zaiflashishi bilan ular inqirozga uchraydi. Ibn Xaldun davlatlar tsiklini tabiiy bir jarayon sifatida ko‘radi, bu jarayon takroriy bo‘lib, bir davlatning yuksalishi va inqirozi boshqa davlatlar uchun xuddi shu takrorlanadigan jarayonni ifodalaydi.

A. Tsivilizatsiyaning yuksalishi va inqirozi

Har bir davlat yoki tsivilizatsiya rivojlanishning bir necha bosqichini o‘tadi. Ibn Xaldunning fikriga ko‘ra, bu bosqichlar tabiiy jarayonlarning bir qismi bo‘lib, ular tarixiy takroriy tsiklga bog‘liq.

• Yuksalish bosqichi: Dastlab, davlatlar yoki dinastiyalar kuchli asabiyyaga tayanib, birlashgan guruh sifatida hokimiyatni qo‘lga kiritadilar. Ushbu bosqichda davlat barqaror va kuchli bo‘lib, tashqi va ichki muammolarni muvaffaqiyatli hal qiladi.
• Avj bosqichi: Bu bosqichda davlatning kuchi eng yuqori nuqtaga yetadi. Iqtisodiy farovonlik, ijtimoiy barqarorlik va siyosiy hokimiyat o‘zining cho‘qqisiga chiqadi. Bu bosqichda davlat o‘z ichki muammolarini hal qiladi va tashqi xavflarga qarshi turadi.
• Pasayish bosqichi: Vaqt o‘tishi bilan davlat ichidagi asabiyya susayadi. Ichki birdamlik zaiflashadi va shaxsiy manfaatlar ustun bo‘la boshlaydi. Bu davrda iqtisodiy farovonlik kamayadi va davlat ichida ziddiyatlar yuzaga keladi.
• Inqiroz bosqichi: Oxirgi bosqichda davlat butunlay inqirozga uchraydi. Bu bosqichda asabiyyaning yo‘qolishi, iqtisodiy va siyosiy beqarorlik davlatni qulashiga olib keladi.

B. Davlat tsiklining takrorlanishi

Ibn Xaldun tarixiy tsikllar haqida gapirganida, bu jarayon doimiy takrorlanishini ta’kidlaydi. Bir davlat qulaganida, uning o‘rniga yangi davlat tashkil topadi va u ham o‘z yuksalish va qulash bosqichlarini bosib o‘tadi. Bu tsikllar insoniyat tarixida doimiy ravishda sodir bo‘ladi.

• Takrorlanish va davomiylik: Ibn Xaldunning nazariyasi tarixda yuksalgan va qulagan ko‘plab dinastiyalar va davlatlar orqali tasdiqlanadi. Uning fikricha, bu jarayon tarixning umumiy qoidasi hisoblanadi va bu tsikllarning oldini olish mumkin emas.

Xulosa

Ibn Xaldunning falsafiy va sotsiologik qarashlari insoniyat tarixining chuqur takrorlanadigan tsikllariga asoslangan. Inson tabiatidagi zaiflik va aql orqali kooperatsiya qilish qobiliyati, asabiyya orqali davlat va tsivilizatsiyalarning tashkil topishi va ularning yuksalishi hamda inqirozi haqidagi tushunchalari jamiyatlar va davlatlarning tabiiy jarayonini ko‘rsatadi. Tsivilizatsiyalar tabiiy tarzda kuchga kiradi, lekin vaqt o‘tishi bilan ular ichki birdamlikni yo‘qotadi va bu ularning qulashiga olib keladi.

Keling, mavzuni yanada teranroq va chuqurroq o‘rganishda davom etamiz. Ibn Xaldunning inson tabiati, asabiyya, davlatlar va tsivilizatsiyalarning shakllanishi va inqirozi haqidagi g‘oyalarini eng nozik jihatlari bilan tahlil qilib chiqamiz. Har bir nuqtani falsafiy, sotsiologik, va tarixiy jihatdan chuqurroq tahlil qilish orqali, Ibn Xaldunning nazariyalarining murakkablik darajasini ko‘rsatamiz.

1. Insonning tabiiy zaifligi va ijtimoiy tashkilotga ehtiyoji

Ibn Xaldun insonning tabiatini nafaqat iqtisodiy yoki jismoniy ehtiyojlari bilan izohlamaydi, balki uning falsafiy va ruhiy holatini ham ko’rib chiqadi. Bu yerda inson tabiatan zaif bo‘lib, yashash uchun jamiyatga bog‘liqdir, deb hisoblaydi. Lekin bu zaiflik faqat biologik emas, balki axloqiy va ruhiy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi.

A. Insonning jismoniy zaifligi va ijtimoiy bog‘liqlik

Inson hayot kechirish jarayonida yirtqich hayvonlar yoki boshqa tabiiy xavflarga qaraganda zaifroqdir. Hayvonlar bilan solishtirganda, inson tabiatan himoyasiz va zaif. Masalan, odamda hayvonlardagi kabi tabiiy himoya vositalari – keskir tirnoqlar, tez yugurish qobiliyati yoki o‘tkir tishlar yo‘q. Bu holat insonlarni o‘z ehtiyojlarini qondirish va xavfsizlikni ta’minlash uchun birlashishga majbur qiladi.

• Insonning tabiat bilan kurashi: Ibn Xaldun insonning bu zaifligini tabiiy dunyo bilan kurash jarayonida yengish qobiliyatini muhim o‘ringa qo‘yadi. Uning fikricha, inson tabiat bilan kurashda jamiyat orqali himoyalanadi va uning kuchi, tabiatan yirtqich bo‘lmaganiga qaramay, aql orqali kuchayadi. Bu aqlga asoslangan kooperatsiya va jamiyat tuzilmasi insonning eng yuksak qobiliyatidir.

B. Insonning ruhiy va axloqiy zaifligi

Inson tabiatda zaif bo‘lgani kabi, ruhiy jihatdan ham zaifdir. Ibn Xaldunning tushunchasiga ko‘ra, insonning zaifligi nafaqat jismoniy himoyasizlik bilan cheklanadi, balki ruhiy jihatdan ham insonlar bir-biriga bog‘liq. Insonlar axloqiy va ruhiy barqarorlikka erishish uchun jamiyatga ehtiyoj sezadi. Bu ehtiyoj, ayniqsa, ma’naviy ko‘mak va axloqiy me’yorlar bilan bog‘liq.

• Axloqiy birdamlik: Ibn Xaldun insonlarning o‘zaro munosabatlari faqat moddiy yoki iqtisodiy sabablarga emas, balki axloqiy va ruhiy ehtiyojlarga ham asoslanadi, deb ta’kidlaydi. Jamiyat axloqiy birdamlikni saqlab tursa, unda ichki tartib bo‘ladi va bu tartibda shaxsiy manfaatlar emas, balki umumiy farovonlik ustun turadi.

2. Asabiyya: Guruh birdamligi va uning sotsiologik asoslari

Asabiyya — bu guruh birdamligi va ijtimoiy o‘zaro bog‘liqlikni ifodalovchi tushuncha bo‘lib, Ibn Xaldunning ijtimoiy-siyosiy nazariyasining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha faqat qabila birdamligi sifatida qabul qilinmaydi, balki har qanday jamiyatdagi ichki ijtimoiy kuchni ifodalaydi. Ibn Xaldun asabiyyani ijtimoiy rivojlanishning asosiy motor kuchi deb ko‘radi, bu kuch davlatlar va tsivilizatsiyalarning tashkil topishida muhim rol o‘ynaydi.

A. Asabiyya kuchining mohiyati va tarixi

Ibn Xaldunning asabiyya haqidagi tushunchasi jamiyatlar o‘zaro birdamlik va hamkorlik orqali barqaror bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu guruh birdamligi nafaqat qabilalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarni, balki tsivilizatsiyalarning rivoji va davlatchilikning tashkil topishiga sabab bo‘luvchi ijtimoiy kuchni ham anglatadi.

• Tarihiy misollar: Ibn Xaldun ko‘plab tarixiy davlatlarni misol qilib keltiradi, bu davlatlar o‘z asabiyya kuchi tufayli qudratga erishgan. Masalan, Arab xalifaligi yoki Berber dinastiyalari asabiyya kuchiga tayangan holda tashkil topgan va yuksalgan. Qachonki bu birdamlik susaygan bo‘lsa, davlatlar qulay boshlagan.

B. Asabiyya va davlatlarning rivojlanishi

Ibn Xaldunning fikricha, davlat va tsivilizatsiyalar o‘z asabiyyalariga asoslanib tashkil topadi va bu birdamlik kuchi jamiyatni tashqi va ichki xavflardan himoya qiladi. Davlatlarning rivojlanishida asabiyyaning kuchayishi yuksalish, uning kamayishi esa qulash bilan yakunlanadi.