Ibn Sino (Avitsenna) oʻrta asrlardagi musulmon olimlari orasida eng mashhurlaridan biri bo‘lib, uning falsafiy va ilmiy qarashlari koʻplab sohalarda buyuk yutuqlarni keltirib chiqargan. Ammo u o‘zining ayrim falsafiy qarashlari va materialistik yondashuvlari sababli diniy muttasib ulamolar tomonidan tanqidga uchragan. Quyida bu tanqidlarning asosiy mualliflari va manbalari keltiriladi:
### 1. Al-G‘azoliy (1058–1111)
- Tanqid mazmuni:
Al-G‘azoliy o‘zining mashhur "Tahafut al-Falasifa" ("Faylasuflarning nosamimiyligi") asarida Ibn Sino va boshqa falsafiy oqimlarni qattiq tanqid qilgan. U Ibn Sinoni asosan quyidagi masalalarda kufrda ayblagan:
- Olamning qadimiyligi: Ibn Sinoning falsafasida olam va moddiyat abadiy mavjud degan fikr mavjud edi, bu esa Qur’ondagi "Olam Alloh tomonidan yaratilgan" aqidasiga zid deb qaralgan.
- Allohning bilimlari: Ibn Sino Alloh barcha xususiy narsalarni emas, balki faqat umumiy qonunlarni biladi, deb hisoblagan. Bu esa sunniy eʼtiqodiga qarshi edi.
- Qiyomat va jismoniy tirilishni inkor etish: Ibn Sino jismoniy emas, balki faqat ruhiy tirilishni tan olgan, bu esa islom aqidalariga zid edi.
### 2. Ibn Taymiyya (1263–1328)
- Tanqid mazmuni:
Ibn Taymiyya Ibn Sinoning falsafiy qarashlarini islomga zid deb hisoblagan. U Ibn Sinoni ko‘proq bid’at va zindiklikda ayblagan. Uning fikricha, Ibn Sinoning falsafasi musulmonlarning aqidaviy e’tiqodini buzadi va yunon falsafasi taʼsirida dinni noto‘g‘ri talqin qiladi.
- Asarlari:
Ibn Taymiyya "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" ("Aql va naql o‘rtasidagi ziddiyatni rad etish") asarida Ibn Sino va boshqa faylasuflarning asarlarini qoralagan.
### 3. Fahreddin Roziy (1149–1209)
- Tanqid mazmuni:
Fahreddin Roziy Ibn Sinoning ko‘plab falsafiy qarashlariga qarshi chiqib, uni diniy asoslardan chetga chiqishda ayblagan. U Ibn Sinoning ilohiyot masalalarida ratsionalistik yondashuvini qoralagan.
- Asarlari:
Fahreddin Roziyning tafsir va ilohiyotga oid asarlarida Ibn Sinoning metafizik qarashlariga tanqidiy munosabatlar uchraydi.
### 4. Ibn Rushd (1126–1198)
- Farqli yondashuv:
Ibn Rushd Ibn Sinoni ochiqdan-ochiq tanqid qilmagan, lekin uning qarashlarini o‘zgartirishga uringan. Ibn Rushd asosan Al-G‘azoliyga qarshi chiqib, "Tahafut at-Tahafut" ("Nosamimiylikning nosamimiyligi") asarini yozgan. U Ibn Sinoni baʼzi nuqtalarda qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, uning baʼzi falsafiy va diniy fikrlarini qayta ko‘rib chiqqan.
### 5. Manbalarning xulosasi:
- "Tahafut al-Falasifa" (Al-G‘azoliy): Ibn Sino va uning falsafasi haqidagi asosiy diniy tanqidlar.
- "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" (Ibn Taymiyya): Faylasuflar va Ibn Sinoning diniy eʼtiqodlariga qarshi asar.
- Tafsir asarlari (Fahreddin Roziy): Qurʼon talqinida Ibn Sinoning g‘oyalarini tanqid qilish.
### Tanqidning sabablari:
Ibn Sino o‘z ilmiy va falsafiy qarashlarida yunon faylasuflari, xususan Aristotel va Plotinning falsafiy tizimlariga tayangan. Bu falsafiy tizimlar islomiy aqidaviy masalalar bilan baʼzan mos kelmagan va diniy mutasaddi doiralarning qarshiligiga sabab bo‘lgan. Shu bilan birga, uning falsafasi ko‘plab musulmon olimlari uchun ilhom manbai bo‘lib qolgan.
### 1. Al-G‘azoliy (1058–1111)
- Tanqid mazmuni:
Al-G‘azoliy o‘zining mashhur "Tahafut al-Falasifa" ("Faylasuflarning nosamimiyligi") asarida Ibn Sino va boshqa falsafiy oqimlarni qattiq tanqid qilgan. U Ibn Sinoni asosan quyidagi masalalarda kufrda ayblagan:
- Olamning qadimiyligi: Ibn Sinoning falsafasida olam va moddiyat abadiy mavjud degan fikr mavjud edi, bu esa Qur’ondagi "Olam Alloh tomonidan yaratilgan" aqidasiga zid deb qaralgan.
- Allohning bilimlari: Ibn Sino Alloh barcha xususiy narsalarni emas, balki faqat umumiy qonunlarni biladi, deb hisoblagan. Bu esa sunniy eʼtiqodiga qarshi edi.
- Qiyomat va jismoniy tirilishni inkor etish: Ibn Sino jismoniy emas, balki faqat ruhiy tirilishni tan olgan, bu esa islom aqidalariga zid edi.
### 2. Ibn Taymiyya (1263–1328)
- Tanqid mazmuni:
Ibn Taymiyya Ibn Sinoning falsafiy qarashlarini islomga zid deb hisoblagan. U Ibn Sinoni ko‘proq bid’at va zindiklikda ayblagan. Uning fikricha, Ibn Sinoning falsafasi musulmonlarning aqidaviy e’tiqodini buzadi va yunon falsafasi taʼsirida dinni noto‘g‘ri talqin qiladi.
- Asarlari:
Ibn Taymiyya "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" ("Aql va naql o‘rtasidagi ziddiyatni rad etish") asarida Ibn Sino va boshqa faylasuflarning asarlarini qoralagan.
### 3. Fahreddin Roziy (1149–1209)
- Tanqid mazmuni:
Fahreddin Roziy Ibn Sinoning ko‘plab falsafiy qarashlariga qarshi chiqib, uni diniy asoslardan chetga chiqishda ayblagan. U Ibn Sinoning ilohiyot masalalarida ratsionalistik yondashuvini qoralagan.
- Asarlari:
Fahreddin Roziyning tafsir va ilohiyotga oid asarlarida Ibn Sinoning metafizik qarashlariga tanqidiy munosabatlar uchraydi.
### 4. Ibn Rushd (1126–1198)
- Farqli yondashuv:
Ibn Rushd Ibn Sinoni ochiqdan-ochiq tanqid qilmagan, lekin uning qarashlarini o‘zgartirishga uringan. Ibn Rushd asosan Al-G‘azoliyga qarshi chiqib, "Tahafut at-Tahafut" ("Nosamimiylikning nosamimiyligi") asarini yozgan. U Ibn Sinoni baʼzi nuqtalarda qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, uning baʼzi falsafiy va diniy fikrlarini qayta ko‘rib chiqqan.
### 5. Manbalarning xulosasi:
- "Tahafut al-Falasifa" (Al-G‘azoliy): Ibn Sino va uning falsafasi haqidagi asosiy diniy tanqidlar.
- "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" (Ibn Taymiyya): Faylasuflar va Ibn Sinoning diniy eʼtiqodlariga qarshi asar.
- Tafsir asarlari (Fahreddin Roziy): Qurʼon talqinida Ibn Sinoning g‘oyalarini tanqid qilish.
### Tanqidning sabablari:
Ibn Sino o‘z ilmiy va falsafiy qarashlarida yunon faylasuflari, xususan Aristotel va Plotinning falsafiy tizimlariga tayangan. Bu falsafiy tizimlar islomiy aqidaviy masalalar bilan baʼzan mos kelmagan va diniy mutasaddi doiralarning qarshiligiga sabab bo‘lgan. Shu bilan birga, uning falsafasi ko‘plab musulmon olimlari uchun ilhom manbai bo‘lib qolgan.