ABDULLA ORIPOV FENOMENI
uni anglash va anglatishga yangicha yondashuv
Uchinchi maqola
Abdusaid Ko‘chimovning “Men shoirman, istasangiz shu...” kitobida Abdulla Oripov davrimizning mutafakkir siymosi sifatida tasvirlangan. Ulug‘ shoir o‘zi yashagan dolg‘ali zamonning dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolari haqida gapiradimi, badiiy ijod sirlari to‘g‘risida so‘zlaydimi, o‘zbek va jahon adabiyotining taraqqiyot tendensiyalariga baho beradimi, turli avlodga mansub shoir-u adiblar ijodiga munosabat bildiradimi, atoqli din olimi Anvar qori bilan Qur’oni karim va muborak hadislar asrori xususida mubohasa qiladimi – har qanday holatda teran falsafiy mushohada yuritgan. Bilimi nechog‘liq chuqur va keng qamrovli, tafakkur ko‘lami naqadar cho‘ng, intellektual darajasi qanchalar yuksak ekanini namoyon etgan. Jumladan, mutafakkir shoir istibdod bois millat ruhiyatida paydo bo‘lgan va bir necha asr davomida uning taraqqiyotdan ortda qolishida, barcha sohalarda inqirozga yuz tutishida asosiy omil vazifasini o‘tagan qullik psixologiyasi haqida mana bunday yozadi: “Qul, birinchidan – sotqin bo‘ladi. Qulning qorni to‘ymaydi – kosadagi ovqatni butining orasiga qo‘yib ichadi; qul hasadgo‘y bo‘ladi ¬– aqcha bersa ketadi – yollanma. Unda shajara bo‘lmaydi. Keyin bir joyda rahbar bo‘p qolsa, quldor xo‘jayinini eslaydi. Xo‘jayinning qo‘lida albatta qilich, qamchi bo‘lgani yodiga tushadi. Menga ham qilich kerak, deydi. O‘z-o‘zidan xo‘jayinini takrorlaydi. Odamlarni yo qamchilaydi, yo qilich bilan jazolaydi. Ertangi kun haqida tirnoqcha ham tasavvuri bo‘lmaydi. Daraxt ekmaydi, ariq qazimaydi. Shuning uchun gohida 850 yillik qullikdan qutulib qolganimizga shukr qilaman”.
Bu so‘zlarni Abdulla Oripov yuragi o‘rtanib-o‘rtanib aytgan. Istiqlol uchun shukronasini takror-takror izhor etishdan charchamagan. Jondan aziz sevgani – ona Vatanni ravnaq toptirish, millat qalbidagi mudroq holga kelgan ozod ruhni uyg‘otib yuborish, uni nurli istiqbol yo‘lida birlashtirish – ulug‘ shoir ana shu muqaddas ishga butun salohiyatini, bor iqtidorini baxshida etganini har bir insofli odam e’tirof etadi. Shu bois “ko‘lmak davra” ko‘rsa yuragi ezilgan, millatni illatlardan xoli ko‘rmoq istagan. Ana shu istak samarasi o‘laroq taraqqiyotga tushov bo‘layotgan qusurlarni ayovsiz fosh etgan. Millatning nomdor ziyolilari o‘rtasida birlik o‘rnida adovat ko‘rganda shoir qalbi larzaga tushgan, iztirob chekkan. Mashhur bir rassom ikkinchisining jasadini Chig‘atoyga ko‘mib qo‘yishmasin deb yugurib borib, Minordan qabr kovlatishi, uning hasaddan qoraygan ko‘nglidagi qo‘rqqan o‘yi ro‘yobga chiqib, hukumat qarori bilan marhumning Chig‘atoyga dafn etilishi, oradan bir qancha yillar o‘tib, vafot etganda, o‘zi qazdirgan go‘rga o‘zi qo‘yilishi haqidagi voqeani hikoya qilar ekan, shoir ana shunday qabohat bandasi bilan bir zaminda yashaganidan o‘kinadi. Vatan ravnaqini emas, o‘z havoi nafsini, jig‘ildonini o‘ylagan kimsalarga bo‘lgan nafratini yashirmaydi. Tanish-bilishchilik, ko‘rolmovchilik, mahalliychilik, mahdudlik singari millatning ruhini so‘ndiruvchi, uning qanotini qayiruvchi illatlarni muolaja etish oson emasligidan qalbi o‘ksiydi. O‘z xalqini dunyoning taraqqiy etgan millatlari safida ko‘rishni orzu qiladi. Ana shu muqaddas ishga jonini-jahonini bag‘ishlaydi. Badiada shoirning ana shu sifatlari hayotiy misollar orqali ta’sirli ifodalangan. Muallifning mahorati shundaki, o‘quvchi go‘yo o‘sha gurunglarda bevosita ishtirok etadi. O‘zini bamisoli o‘zga olamga tushib qolgandek his etadi. Donishmand shoirning hayotbaxsh hikmatlaridan bahra oladi. U bilan birgalikda suyinadi, birgalikda kuyinadi... Davomi...
Nurboy Jabborov
uni anglash va anglatishga yangicha yondashuv
Uchinchi maqola
Abdusaid Ko‘chimovning “Men shoirman, istasangiz shu...” kitobida Abdulla Oripov davrimizning mutafakkir siymosi sifatida tasvirlangan. Ulug‘ shoir o‘zi yashagan dolg‘ali zamonning dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolari haqida gapiradimi, badiiy ijod sirlari to‘g‘risida so‘zlaydimi, o‘zbek va jahon adabiyotining taraqqiyot tendensiyalariga baho beradimi, turli avlodga mansub shoir-u adiblar ijodiga munosabat bildiradimi, atoqli din olimi Anvar qori bilan Qur’oni karim va muborak hadislar asrori xususida mubohasa qiladimi – har qanday holatda teran falsafiy mushohada yuritgan. Bilimi nechog‘liq chuqur va keng qamrovli, tafakkur ko‘lami naqadar cho‘ng, intellektual darajasi qanchalar yuksak ekanini namoyon etgan. Jumladan, mutafakkir shoir istibdod bois millat ruhiyatida paydo bo‘lgan va bir necha asr davomida uning taraqqiyotdan ortda qolishida, barcha sohalarda inqirozga yuz tutishida asosiy omil vazifasini o‘tagan qullik psixologiyasi haqida mana bunday yozadi: “Qul, birinchidan – sotqin bo‘ladi. Qulning qorni to‘ymaydi – kosadagi ovqatni butining orasiga qo‘yib ichadi; qul hasadgo‘y bo‘ladi ¬– aqcha bersa ketadi – yollanma. Unda shajara bo‘lmaydi. Keyin bir joyda rahbar bo‘p qolsa, quldor xo‘jayinini eslaydi. Xo‘jayinning qo‘lida albatta qilich, qamchi bo‘lgani yodiga tushadi. Menga ham qilich kerak, deydi. O‘z-o‘zidan xo‘jayinini takrorlaydi. Odamlarni yo qamchilaydi, yo qilich bilan jazolaydi. Ertangi kun haqida tirnoqcha ham tasavvuri bo‘lmaydi. Daraxt ekmaydi, ariq qazimaydi. Shuning uchun gohida 850 yillik qullikdan qutulib qolganimizga shukr qilaman”.
Bu so‘zlarni Abdulla Oripov yuragi o‘rtanib-o‘rtanib aytgan. Istiqlol uchun shukronasini takror-takror izhor etishdan charchamagan. Jondan aziz sevgani – ona Vatanni ravnaq toptirish, millat qalbidagi mudroq holga kelgan ozod ruhni uyg‘otib yuborish, uni nurli istiqbol yo‘lida birlashtirish – ulug‘ shoir ana shu muqaddas ishga butun salohiyatini, bor iqtidorini baxshida etganini har bir insofli odam e’tirof etadi. Shu bois “ko‘lmak davra” ko‘rsa yuragi ezilgan, millatni illatlardan xoli ko‘rmoq istagan. Ana shu istak samarasi o‘laroq taraqqiyotga tushov bo‘layotgan qusurlarni ayovsiz fosh etgan. Millatning nomdor ziyolilari o‘rtasida birlik o‘rnida adovat ko‘rganda shoir qalbi larzaga tushgan, iztirob chekkan. Mashhur bir rassom ikkinchisining jasadini Chig‘atoyga ko‘mib qo‘yishmasin deb yugurib borib, Minordan qabr kovlatishi, uning hasaddan qoraygan ko‘nglidagi qo‘rqqan o‘yi ro‘yobga chiqib, hukumat qarori bilan marhumning Chig‘atoyga dafn etilishi, oradan bir qancha yillar o‘tib, vafot etganda, o‘zi qazdirgan go‘rga o‘zi qo‘yilishi haqidagi voqeani hikoya qilar ekan, shoir ana shunday qabohat bandasi bilan bir zaminda yashaganidan o‘kinadi. Vatan ravnaqini emas, o‘z havoi nafsini, jig‘ildonini o‘ylagan kimsalarga bo‘lgan nafratini yashirmaydi. Tanish-bilishchilik, ko‘rolmovchilik, mahalliychilik, mahdudlik singari millatning ruhini so‘ndiruvchi, uning qanotini qayiruvchi illatlarni muolaja etish oson emasligidan qalbi o‘ksiydi. O‘z xalqini dunyoning taraqqiy etgan millatlari safida ko‘rishni orzu qiladi. Ana shu muqaddas ishga jonini-jahonini bag‘ishlaydi. Badiada shoirning ana shu sifatlari hayotiy misollar orqali ta’sirli ifodalangan. Muallifning mahorati shundaki, o‘quvchi go‘yo o‘sha gurunglarda bevosita ishtirok etadi. O‘zini bamisoli o‘zga olamga tushib qolgandek his etadi. Donishmand shoirning hayotbaxsh hikmatlaridan bahra oladi. U bilan birgalikda suyinadi, birgalikda kuyinadi... Davomi...
Nurboy Jabborov