ODAMZODNING ASLI O‘RNI QAERDA?
Koinot mukammal – unda har bir narsa-hodisaning o‘z o‘rni bor. Ular barchasi muayyan nizomga bo‘ysunadi, belgilangan tartib asosida harakat qiladi. Jumladan, quyosh har kuni aniq bir vaqtda chiqadi, tayin muddatdan kechikmay botadi. Oy ham, o‘zga falak jismlari ham shunday: zimmasiga yuklangan vazifani og‘ishmay ado etadi. Yaralmishlar ichida bu muvozanatni buzishi mumkin bo‘lgani esa yolg‘iz insondir. Ana shu holning sababi, necha asrdirki, fikr egalarini mudom o‘ylantiradi; ijod ahlini qalam olishga majbur etib keladi. Bu muammo jahon adabiyotida ne-ne shoh asarlarning dunyoga kelishiga sabab bo‘lmagan deysiz. Atoqli shoir Ikrom Otamurodning “O‘rin” dostoni (“Sharq yulduzi”, 2013-yil 3-son) ana shu mavzu ohorli poetik talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi.
Dostonning asosiy yutug‘i, birinchi navbatda, tasvirning qabariqligi va obraz yorqinligida namoyon bo‘lgan. “Kunning bor borlig‘idan voqif” quyoshning “Botinga harorat tumorin bog‘lab, zohirga naqshlar naqsh turlarin”, tarzida vasf etilishi; tunning chirog‘iga mengzalgan oy “zulmatni chegirib, firog‘in nelargadir qoldirib, falakda suzib, cho‘mib borayotgani” tasviri dostonda mohiyat va poetik tasvir nechog‘lik uyg‘unlashgani dalilidir. Bunday obrazli tasvir o‘quvchi ko‘z o‘ngida yorqin manzara hosil qiladi; ruhiyatni sirli tuyg‘ularga chulg‘aydi; shuurlarga nur bag‘ishlaydi.
Koinot mukammal, biroq uning gultoji bo‘lishi kutilgan inson nokomil – muallifning doston mohiyatiga singdirgan badiiy konsepsiyasi ana shu. Asardagi poetik umumlashmaga ko‘ra, inson sinovda ekanini unutgan: hamma narsaga ishqiboz, hayotdan hamma narsani istaydi; uchqur egarlardan o‘rin olib, aslo otdan tushgisi kelmaydi. Shu bois, taassufki, u:
aylanadi meshin malayiga –
xor.
Qulflangan dilida tariqcha o‘rin
iqtibosi yo‘qdir,
bori,
faqat,
zor.
Bu yerda “o‘rin” – mavqe ma’nosida kelgan, fikrimizcha. Ya’ni insonning yashash tarzi uning asl mavqeyiga mutanosib emas, demoqchi shoir. Sababi, odam bolalari: “O‘zi yasagan narsasiga qul, o‘zin Yaratganni esdan chiqargan”. Shu kezda yana bir mulohazani aytish joiz ko‘rinadi: doston nomi ham ana shu mohiyatdan kelib chiqib tanlangan: bu olamda har bir narsa-hodisaning o‘rni tayin; lekin yaralmishlar afzali – inson o‘z o‘rnini, maqomini biladimi? Hayot tarzi shunga munosibmi...?
Holbuki, shoir aytmoqchi, inson muttasil sinovda:
Odamni imtihon aylaydi O‘zi,
Qo‘yib birday maylin ixtiyoriga:
qaergacha yo‘rtar,
yo‘llarin cho‘zib,
qachongacha cho‘mar hubob koriga?
Dostonda til va dil, zohir va botin nomutanosibligi odam farzandlarining yo‘ldan adashuviga, ularning xos mavqeyi – o‘rnidan tubanlashuviga sabab bo‘lishi badiiy umumlashma darajasida tasvirlangan. Asar mutolaasi o‘quvchida “dilin mavjudligin yo‘qotgan”, “fahmidan ayro, dilidan ayro” kimsalarga nisbatan achinish hissini paydo qiladi. Til o‘truklarin botmon-botmon ekib, maysalarning puchak boshoqlarini ko‘paytirish dilga ketmon sanchilishiga sabab bo‘lishi; til o‘truklarin gumbazlarga taqib, taqinchoqdek ko‘z-ko‘z qilish dil poydevori yemirilishiga olib kelishi talqini she’rxonni fikrlashga, so‘zning faqat zohiriga emas, botiniga ham nazar tashlashga undaydi. Bunda “til” va “dil” tushunchalari hosil qilgan tazod muallifning poetik iqtidoriga, oz so‘z zamiriga ko‘p ma’no yuklay olish salohiyatiga dalil bo‘la oladi. Davomi…
Nurboy Jabborov
Koinot mukammal – unda har bir narsa-hodisaning o‘z o‘rni bor. Ular barchasi muayyan nizomga bo‘ysunadi, belgilangan tartib asosida harakat qiladi. Jumladan, quyosh har kuni aniq bir vaqtda chiqadi, tayin muddatdan kechikmay botadi. Oy ham, o‘zga falak jismlari ham shunday: zimmasiga yuklangan vazifani og‘ishmay ado etadi. Yaralmishlar ichida bu muvozanatni buzishi mumkin bo‘lgani esa yolg‘iz insondir. Ana shu holning sababi, necha asrdirki, fikr egalarini mudom o‘ylantiradi; ijod ahlini qalam olishga majbur etib keladi. Bu muammo jahon adabiyotida ne-ne shoh asarlarning dunyoga kelishiga sabab bo‘lmagan deysiz. Atoqli shoir Ikrom Otamurodning “O‘rin” dostoni (“Sharq yulduzi”, 2013-yil 3-son) ana shu mavzu ohorli poetik talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi.
Dostonning asosiy yutug‘i, birinchi navbatda, tasvirning qabariqligi va obraz yorqinligida namoyon bo‘lgan. “Kunning bor borlig‘idan voqif” quyoshning “Botinga harorat tumorin bog‘lab, zohirga naqshlar naqsh turlarin”, tarzida vasf etilishi; tunning chirog‘iga mengzalgan oy “zulmatni chegirib, firog‘in nelargadir qoldirib, falakda suzib, cho‘mib borayotgani” tasviri dostonda mohiyat va poetik tasvir nechog‘lik uyg‘unlashgani dalilidir. Bunday obrazli tasvir o‘quvchi ko‘z o‘ngida yorqin manzara hosil qiladi; ruhiyatni sirli tuyg‘ularga chulg‘aydi; shuurlarga nur bag‘ishlaydi.
Koinot mukammal, biroq uning gultoji bo‘lishi kutilgan inson nokomil – muallifning doston mohiyatiga singdirgan badiiy konsepsiyasi ana shu. Asardagi poetik umumlashmaga ko‘ra, inson sinovda ekanini unutgan: hamma narsaga ishqiboz, hayotdan hamma narsani istaydi; uchqur egarlardan o‘rin olib, aslo otdan tushgisi kelmaydi. Shu bois, taassufki, u:
aylanadi meshin malayiga –
xor.
Qulflangan dilida tariqcha o‘rin
iqtibosi yo‘qdir,
bori,
faqat,
zor.
Bu yerda “o‘rin” – mavqe ma’nosida kelgan, fikrimizcha. Ya’ni insonning yashash tarzi uning asl mavqeyiga mutanosib emas, demoqchi shoir. Sababi, odam bolalari: “O‘zi yasagan narsasiga qul, o‘zin Yaratganni esdan chiqargan”. Shu kezda yana bir mulohazani aytish joiz ko‘rinadi: doston nomi ham ana shu mohiyatdan kelib chiqib tanlangan: bu olamda har bir narsa-hodisaning o‘rni tayin; lekin yaralmishlar afzali – inson o‘z o‘rnini, maqomini biladimi? Hayot tarzi shunga munosibmi...?
Holbuki, shoir aytmoqchi, inson muttasil sinovda:
Odamni imtihon aylaydi O‘zi,
Qo‘yib birday maylin ixtiyoriga:
qaergacha yo‘rtar,
yo‘llarin cho‘zib,
qachongacha cho‘mar hubob koriga?
Dostonda til va dil, zohir va botin nomutanosibligi odam farzandlarining yo‘ldan adashuviga, ularning xos mavqeyi – o‘rnidan tubanlashuviga sabab bo‘lishi badiiy umumlashma darajasida tasvirlangan. Asar mutolaasi o‘quvchida “dilin mavjudligin yo‘qotgan”, “fahmidan ayro, dilidan ayro” kimsalarga nisbatan achinish hissini paydo qiladi. Til o‘truklarin botmon-botmon ekib, maysalarning puchak boshoqlarini ko‘paytirish dilga ketmon sanchilishiga sabab bo‘lishi; til o‘truklarin gumbazlarga taqib, taqinchoqdek ko‘z-ko‘z qilish dil poydevori yemirilishiga olib kelishi talqini she’rxonni fikrlashga, so‘zning faqat zohiriga emas, botiniga ham nazar tashlashga undaydi. Bunda “til” va “dil” tushunchalari hosil qilgan tazod muallifning poetik iqtidoriga, oz so‘z zamiriga ko‘p ma’no yuklay olish salohiyatiga dalil bo‘la oladi. Davomi…
Nurboy Jabborov