“Правда” газетасининг 1937 йил 10 февраль сонидаги “Рус халқининг шон-шуҳрати” сарлавҳали бош мақола билан юбилей тадбирлари бошланиб кетган. Шу куни Большой театрда Бутуниттифоқ Пушкин комитети ва жамоат ташкилотларининг ташаббуси билан тантанали юбилей кечаси ўтказилган. 14-15 февраль кунларида Союзлар уйининг Колонна залида СССР Фанлар академиясининг Пушкинга бағишланган илмий сессияси бўлиб ўтган. 22–26 февраль кунларида эса худди шу жойда СССР Ёзувчилар уюшмасининг IV пленуми ўтказилиб, Ойбек, С. Вурғун, Т. Жароков, Н. Зарян, Ю. Тинянов, В. Инбер, С. Маршак, А. Тўқомбоев, С. Чиковани ва бошқалар маърузаю нутқлар билан қатнашганлар.
Нодира Рашидованинг “Янги Ўзбекистон” газетасида эълон қилинган суҳбатида айтилган сўзларда бирорта ҳам ҳақиқат зарраси йўқ. 1920–1930-йилларда “комсомол шоир” сифатида машҳур бўлган А.И.Безименский ҳеч қачон СССР Ёзувчилар уюшмасига раис бўлмаган. СССР Ёзувчилар уюшмасининг биринчи раиси М.Горький вафотидан кейин (1936) В.П.Ставский (Кирпичников) уюшмага бош котиб этиб тасдиқланган. Аммо юқорида тилга олинган пленум ишида на Ставский, на Безименский маъруза қилган. Нотиқлар рўйхатида уларнинг исм-фамилияси умуман учрамайди. Бинобарин, Безименскийнинг немис шоири Гёте шеърини ўқигани ҳам, у билан Усмон Носир ўртасида бўлиб ўтган диалог ҳам Нодира Рашидованинг навбатдаги фантазиясидан бошқа нарса эмас.
Ойбек 1937 йил 25 февралда Москвадан рафиқаси Зарифа Саидносировага йўллаган хатида бундай ёзган: “...Эртага эрталаб соат қарамоқчимиз. Олтин соатлар жуда қиммат. Бугун Усмон Носир ўзига бир олтин соатни 1400 сўмга олибди. Бир “цепочка”нинг 100 сўмга сотилганини кўрибди. Демак, сенга соатни “цепочка”сиз олишга тўғри келади... Пленум 22-да очилган эди, давом этаётир, эртага битса керак. Кеча Пушкин таржималари ҳақида мен сўзга чиқдим. Докладни ёзиб олган эдим, дуруст бўлди... Қизиқиб тинглашди...”
“Янги Ўзбекистон” газетасида чиққан суҳбатнинг давоми билан танишганимизда ҳам тафсилотнинг ҳақиқатдан анча йироқлиги маълум бўлади. Одатда бундай хотираларнинг қаердан ва кимдан олингани айтилиб, аниқ манба кўрсатилади. Юқорида тасвирланган воқеани Усмон Носир билан Москвага бирга борган ва пленум вақтида ёнма-ён ўтирган ва суратга тушган (орқадаги ўриндиқда эмас!) на Раҳмат Мажидий, на Ойдин, на Ойбек ёзиб қолдирган. Усмон Носирнинг ҳам бирорта дўсти шундай воқеа рўй берганини эсламаган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 1937 йили бўлиб ўтган IV пленуми стенограммасида эса Усмон Носирнинг дўстлари билан чойхоналарда, Лаврентьев билан эса поездда уришиб қолгани ҳақидаги маълумотларни топамиз, холос.
Нодира Рашидованинг яна ёзишича, шу воқеадан кейин “эртасига рус тилида чиқадиган кўплаб газеталарда ўзбек шоири Усмон Носирнинг расми ва шеърлари чоп этилади”. Аммо қани ўша нашрлар?.. Қани ўша “Шарқда иккинчи Пушкин пайдо бўлди”, деган сарлавҳали мақолалар?..
Усмон Носир 1936-1937 йилларда ёзган шеърларидан фақат иккитаси бизгача етиб келган. Бу икки шеър ҳам шоир қамоққа олинганидан кейин Тошкент турмасида ёзилган. 1936-1937 йилларда бирорта газета ёки журналда Усмон Носирнинг шеърлари босилмаган. Бу аччиқ ҳақиқат!..”
Муҳтарам устознинг далилларга асосланган фикрлари учун миннатдорлик билдирган ҳолда бир ҳолга эътиборни тортмоқчимиз. Умуман олиб қаралганда, улкан фожиа қаршисида юқоридаги тафсилотлар майда масаладек туюлиб қолиши мумкин. Аслида, йирик воқеликни тушуниш (пайдо бўлиши, ривожи ва амалиёти)да ҳар бир унсурнинг рад этиб бўлмас ўрни бор. Гарчи “иккинчи Пушкин” иборасида самимиятдан кўра қитмирлик аломати кучлироқ бўлса-да, бундай сунъий эътироф иқтидорли шоир фожиасида нечоғлик роль ўйнади? Адабиёт учун Усмон Носир қадрлими ёки “ўзбек Пушкини”?! Билмадик, биздами ёки умумэътирофда борми, ижодкорларни соҳанинг улуғ намояндасига қиёслаш (“Беҳзод – Шарқ Рафаэли” каби) ҳоллари учрайдики, ўша йилларда иқтидорли шоирларни Пушкинга ўхшатиш урф бўлган экан (масалан, шоир Боту ҳақида ҳам).
Нодира Рашидованинг “Янги Ўзбекистон” газетасида эълон қилинган суҳбатида айтилган сўзларда бирорта ҳам ҳақиқат зарраси йўқ. 1920–1930-йилларда “комсомол шоир” сифатида машҳур бўлган А.И.Безименский ҳеч қачон СССР Ёзувчилар уюшмасига раис бўлмаган. СССР Ёзувчилар уюшмасининг биринчи раиси М.Горький вафотидан кейин (1936) В.П.Ставский (Кирпичников) уюшмага бош котиб этиб тасдиқланган. Аммо юқорида тилга олинган пленум ишида на Ставский, на Безименский маъруза қилган. Нотиқлар рўйхатида уларнинг исм-фамилияси умуман учрамайди. Бинобарин, Безименскийнинг немис шоири Гёте шеърини ўқигани ҳам, у билан Усмон Носир ўртасида бўлиб ўтган диалог ҳам Нодира Рашидованинг навбатдаги фантазиясидан бошқа нарса эмас.
Ойбек 1937 йил 25 февралда Москвадан рафиқаси Зарифа Саидносировага йўллаган хатида бундай ёзган: “...Эртага эрталаб соат қарамоқчимиз. Олтин соатлар жуда қиммат. Бугун Усмон Носир ўзига бир олтин соатни 1400 сўмга олибди. Бир “цепочка”нинг 100 сўмга сотилганини кўрибди. Демак, сенга соатни “цепочка”сиз олишга тўғри келади... Пленум 22-да очилган эди, давом этаётир, эртага битса керак. Кеча Пушкин таржималари ҳақида мен сўзга чиқдим. Докладни ёзиб олган эдим, дуруст бўлди... Қизиқиб тинглашди...”
“Янги Ўзбекистон” газетасида чиққан суҳбатнинг давоми билан танишганимизда ҳам тафсилотнинг ҳақиқатдан анча йироқлиги маълум бўлади. Одатда бундай хотираларнинг қаердан ва кимдан олингани айтилиб, аниқ манба кўрсатилади. Юқорида тасвирланган воқеани Усмон Носир билан Москвага бирга борган ва пленум вақтида ёнма-ён ўтирган ва суратга тушган (орқадаги ўриндиқда эмас!) на Раҳмат Мажидий, на Ойдин, на Ойбек ёзиб қолдирган. Усмон Носирнинг ҳам бирорта дўсти шундай воқеа рўй берганини эсламаган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 1937 йили бўлиб ўтган IV пленуми стенограммасида эса Усмон Носирнинг дўстлари билан чойхоналарда, Лаврентьев билан эса поездда уришиб қолгани ҳақидаги маълумотларни топамиз, холос.
Нодира Рашидованинг яна ёзишича, шу воқеадан кейин “эртасига рус тилида чиқадиган кўплаб газеталарда ўзбек шоири Усмон Носирнинг расми ва шеърлари чоп этилади”. Аммо қани ўша нашрлар?.. Қани ўша “Шарқда иккинчи Пушкин пайдо бўлди”, деган сарлавҳали мақолалар?..
Усмон Носир 1936-1937 йилларда ёзган шеърларидан фақат иккитаси бизгача етиб келган. Бу икки шеър ҳам шоир қамоққа олинганидан кейин Тошкент турмасида ёзилган. 1936-1937 йилларда бирорта газета ёки журналда Усмон Носирнинг шеърлари босилмаган. Бу аччиқ ҳақиқат!..”
Муҳтарам устознинг далилларга асосланган фикрлари учун миннатдорлик билдирган ҳолда бир ҳолга эътиборни тортмоқчимиз. Умуман олиб қаралганда, улкан фожиа қаршисида юқоридаги тафсилотлар майда масаладек туюлиб қолиши мумкин. Аслида, йирик воқеликни тушуниш (пайдо бўлиши, ривожи ва амалиёти)да ҳар бир унсурнинг рад этиб бўлмас ўрни бор. Гарчи “иккинчи Пушкин” иборасида самимиятдан кўра қитмирлик аломати кучлироқ бўлса-да, бундай сунъий эътироф иқтидорли шоир фожиасида нечоғлик роль ўйнади? Адабиёт учун Усмон Носир қадрлими ёки “ўзбек Пушкини”?! Билмадик, биздами ёки умумэътирофда борми, ижодкорларни соҳанинг улуғ намояндасига қиёслаш (“Беҳзод – Шарқ Рафаэли” каби) ҳоллари учрайдики, ўша йилларда иқтидорли шоирларни Пушкинга ўхшатиш урф бўлган экан (масалан, шоир Боту ҳақида ҳам).