Ixtiyor Esanov | Rasmiy kanal

https://www.instagram.com/reel/DHDWh65NtYq/?igsh=MWFhZ3M2NDRteWNubA==



Азизлар, ёш тарихчи ва журналист шогирдимиз Sardor Ali янги лойиҳа бошлабди. Ўйлайманки, Instagram'да фойдали контентни қўллаб-қувватлашимиз керак. Бу жамиятимизнинг тафаккури ва билимини оширишга ҳисса қўшади.

Бу ҳолат шунчалик оғир ва ғалати эдики, унинг қалбининг тубидан тўсатдан инсон ҳаётида икки-уч мартагина содир бўладиган, тасвирлаб бўлмайдиган туйғу пайдо бўлди – виждон тўлқинлари каби, қалбдаги номуайян нарсаларни титратадиган ҳис, хазил, хурсандлик ва ноумидлик аралашмаси – буни гўё ички кулгунинг портлаши деб аташ хам мумкин эди.

Тўсатдан у яна шамни ёқди.

«Нима бу? – деди у ўз-ўзига. – Мен нимага қўрқишим керак? Нима учун бу ҳақда ўйлаяпман? Мен қутқарилдим. Ҳаммаси тугади. Фақат биргина ярим очиқ эшик бор эди, у орқали ўтмиш менинг ҳаётимга ёрилиб кириши мумкин эди; энди бу эшик абадий ёпилди! Бу Жавер, мени узоқ йиллар азобга солган, бу хавфли, гўёки гўшт ва қонга айланган исковуч ит инстинкти, мени билиб олган – ҳа, шубҳасиз, билиб олган, ишонч билан айтиш мумкин! – ва доимо ортимдан кузатиб юрган, бу даҳшатли този овчи ит энди адашди, издан чиқди ва бошқа ўлжани қувишга тушди! Энди Жавер қониқди ва мени тинч қўяди, у ўз Жан Вальжанини топди! Ким билади, балки у ҳатто бошқа шаҳарга кўчиб кетар?! Ва буларнинг барчаси менинг аралашувимсиз содир бўлди! Менинг бу ерда ҳеч қандай айбим йўқ! Ахир бу ерда ёмон нарса нимада? Ростдан ҳам, одамлар мени кўриб, қандайдир бахтсизликка учраганман деб ўйлашлари мумкин! Аммо ахир, агар кимдир мусибатга учраган бўлса ҳам, бу менинг айбим эмас. Бу – тақдир иши. Аниқки, Худо шуни истади! Мен унинг қарорларини ўзгартиришга ҳақлиманми? Шундай экан, нимага интилаяпман? Нимага аралашаётганимни билмайман! Ахир, бу менинг ишим эмас. Нима? Ҳали ҳам норози бўлаяпманми? Менга яна нима керак? Мен кўп йиллар давомида интилиб келган мақсад, менинг бедор тунларим бўлиши орзуси, мен дуо қилиб тилаган нарса – хотиржамлик – мен бунга эришдим! Худо шуни хоҳлади. Мен унинг хоҳишига қарши чиқмаслигим керак. Худо нима учун шуни хоҳлади? Шунгаки, мен бошлаган ишимни давом эттиришим, яхши ишлар қилишим, келажакда улуғ ва ибратли намунага айланишим, шу билан бирга, менга берилган танбеҳ ва топган яхшилигим орқали бир оз бўлсада бахтли бўлишим учун! Ростдан ҳам, нима учун у яхши кўнгиллик руҳонийга бориб, ҳаммасини иқрор қилиб, ундан маслаҳат сўрашга юрак ютиб бормаганимни тушунмайман. Шубҳасиз, у ҳам худди шундай гапларни айтар эди. Қарор қилинди, ҳаммаси ўз йўли билан кетсин! Ҳаммасини Худонинг ўзи ҳал қилсин!»

Шу тариқа у ўз виждонининг махфий чуқурликлари билан суҳбатлашар эди, ўз шахсий руҳининг жар ёқасига эгилган ҳолда қиларди буни . У стулдан турди ва хона бўйлаб юра бошлади.
— Мана бу калавпнинг учи, — деди у, — бу ҳақда ўйлаш етарли. Қарор қабул қилинди!
Лекин у бундан ҳеч қандай қувонч ҳис қилмади.
Аксинча.

Фикрларни маълум бир мавзуга қайта-қайта келишидан тийиб бўлмаганидек, денгиз тўлқинларини ўз соҳилларига қайта келишидан ҳам тийиб бўлмайди. Денгизчи буни тўлқин дейди, жиноятчи эса – виждон азоби. Худо руҳни денгиздек кўтаради.

Бир неча сония ўтиб, у ўз хоҳишига қарши ҳолда яна ўша ғамгин мулоҳазаларини давом эттирди – у ерда фақат ўзи гапирар ва ўзи эшитар, айтмоқчи бўлмаган нарсаларини айтар, эшитгиси келмаган гапларни эшитар, ва ўша сирли кучга бўйсуниб: «Ўйла!» деб буюрилганига итоат қиларди – худди икки минг йил аввал бошқа маҳкумга «Юр!» деб буюрилганидек.

Бизни тўғри тушунишлари учун ҳикояни давом эттиришдан аввал бир муҳим қайдни келтиришимиз лозим.

Албатта, одамлар ўзлари билан суҳбатлашади; ҳеч бир тафаккур қилувчи мавжудот йўқки, у шу ҳолатни бошидан кечирмаган бўлса. Балким, сўз ҳеч қачон мана шундай гўзал сирга айланмаган – у инсоннинг ичида қолиб, фикрдан виждонга, сўнг виждондан фикрга қайтиш ҳолатига тушгандагидек. Шу маънода бу бобда тез-тез учрайдиган «деди», «нола қилди» каби ифода ва жумлаларни тушунишимиз керак.

Биз гапирамиз, мулоҳаза қиламиз, ич-ичимиздан бақирамиз, аммо шу билан бирга жимликни бузмаймиз. Бизнинг ички дунёмиз изтиробда, ҳамма нарса гапирмоқда – фақат лабларимиздан ташқари. Руҳий кечинмалар кўринмас, ҳис қилинмас, аммо шу билан бирга, улар ҳақиқийдир.

«Нима бўлди ўзи? Мен туш кўряпманми? Менга нима дедилар? Ростдан ҳам Жаверни кўрдимми ва у мен билан шундай гаплашдими? Ким у Шанматье? У менга ўхшар экан дейишяпти. Бундай нарса мумкинми? Ўйлаб кўр, кеча мен шунчалик хотиржам эдим ва ҳар қандай гумондан йироқ эдим. Кеча шу пайтда нима қилаётгандим? Бу ҳодиса менга нима хавф солади? Бунинг оқибати нима билан тугайди? Нима қилиш керак?»

Унинг қалбида мана шундай бўрон бўлаётган эди. Унинг онги фикрларни тутиш қобилиятини йўқотди, фикрлар тўлқиндек оқиб кетар, у эса уларни тўхтатиш учун пешонасини икки қўли билан сиқар эди.

Унинг иродаси ва ақлини силкитган бу тўфон орасида у аниқ бир қарорга келишга уринар, аммо бу фақат оғриқли ташвиш туғдирар эди холос .

Боши қизиб кетди. У дераза томон бориб, уни очди. Осмонда бирорта юлдуз йўқ эди. У яна столга қайтиб, олдинги ўрнига ўтирди. Биринчи соат шу тарзда ўтди.

Аста-секин, аммо, унинг хаёллари тарангликдан чиқиб, аниқроқ ва барқарор шакл олди, ва у ўз ҳолатини бутунлай бўлмасада, ҳеч бўлмаганда айрим жиҳатлари билан тўғри баҳолай бошлади. Ва энг аввало, у тушуниб етди: ҳолат қанчалик ноёб ва хавфли бўлмасин, у ҳали ҳам унинг қўлида эди.

Бироқ бу кашфиёт унинг саросимасини янада кучайтирди.

Қатъий ва муқаддас мақсадидан қатъи назар, у шу кунгача қилган ҳамма иши фақат бир нарса учун эди – ўз исмини ерга кўмиш. У узоқ мулоҳазаларга толган кечалари, уйқусиз тунларида энг кўп нарсадан – бир кун келиб унинг исми яна тилга олинишидан қўрқар эди . У ўзига шундай дейди: бу лаҳза келган куни ҳамма нарса тугайди, бу ном яна эшитилган куни унинг янги ҳаёти парчалана бошлайди ва – ким билади? – эҳтимол, унинг янги руҳи ҳам йўқолар.

У бунинг мумкинлигини ўйлаб ҳам титрар эди.

Ҳақиқатан, агар шундай дамларда кимдир унга айтгандагидай , бир кун келиб бу ном унинг қулоғида яна янграйди, «Жан Вальжан» деган икки жирканч сўз тўсатдан зулматдан чиқиб, унинг рўбарўсига келади; унинг атрофини қоплаган сирни ёритиш учун аталган бу даҳшатли ёруғлик унинг боши устида чақнайди, аммо зулматни янада қуюқлаштиради; бу ном энди унга дахшатли бўлмайди, пардалари ёрилиб кетган бу сир янада чуқурлашади; бу зилзила унинг қураётган биносини янада мустаҳкамлайди; ва бу даҳшатли ҳодиса оқибатида унинг ҳаёти, агар у хоҳласа, янада равшанроқ, бироқ шу билан бирга янада сирлироқ бўлади ва Жан Вальжаннинг сояси билан таққосланганидан кейин, яхши ва ҳурматли фуқаро – «Жаноб Мадлен» янада обрўли, янада эъзозли ва янада хотиржам бўлади – агар кимдир шундай деса, у бошини чайқаб, бу гапларни ахмоқлик деб билган бўлар эди.

Ва бу ҳаммаси ростдан ҳам содир бўлди. Бу ақлга сиғмайдиган воқеалар ҳақиқатга айланди ва Худо шу нарсани воқеликка айланишига йўл қўйди.

Унинг фикрлари тобора равшанлаша борди. У ўз ҳолатини янада аниқроқ тушуна бошлади.

У худди даҳшатли тушдан уйғонгандек, тунда ларза билан, ўзини тутиб қолишга уриниб, жар ёқасига силжиб бораётгандек ҳис қилар эди. Ва у зулмат ичидан бир бегона, таниб бўлмас одамни кўрар эди – тақдир уни унинг ўрнига қабул қилиб, жарга улоқтирар эди. Жар яна ёпилиши учун улардан кимдир жарга тушиши керак – ё унинг ўзи, ё ўша унга ўхшаш бошқа одам.

Ундан фақат битта нарса талаб қилинар эди: тақдирга аралашмаслик.
Энди унинг онгини тўлиқ равшанлик эгаллади ва у ўз-ўзига шундай деди: галерадаги ўрни бўш турибди, у доимо уни кутади, барча ҳолатларга қарамай, Болакай Жервени талон-тарож қилиш уни ўша ерга элтиши керак, ўша бўш жой то бориб ўтирмагунича уни кутиб, ўзига тортиб туради, бу муқаррар ва бўлиши аниқ. Шунингдек, у ўзига шундай деди: ҳозир унга ўринбосар топилди, эҳтимол,у ўша бу бахтсизликка дуч келган Шанматье деган кимсадир ; ўз навбатида у эса Шанматье номи билан жазо ўтаб, жаноб Мадлен номи билан жамиятда яшар экан, энди у хотиржам бўлиши мумкин, агар фақат ўзи бу Шанматьега нисбатан одамларнинг шармандалик тошини отишига тўсқинлик қилмаса албатта. Бу тош, гўёки қабр тоши каби, бир марта тушганидан сўнг, бир умр бошқа кўтарилмайди.

Албатта, таъкидлаш керакки, ҳалигача у билан ҳеч қачон ҳозирги ҳолатга ўхшаш ҳодиса содир бўлмаган эди. Бечора инсон ҳаётини бошқариб келган икки тафаккур ҳалигача бундай шафқатсиз тўқнашувга киришмаган эди. Жавер унинг кабинетига кириб, биринчи сўзларни айтган заҳоти, у буни —хира, аммо чуқур тарзда хис қилди . У зулмат қаърига кўмиб юборган исм тилга олинган шу онда, у ҳайратга тушди, тақдирининг бундай ўжарлик билан қайрилганидан маст бўлгандек бўлди. Аммо тез орада уни қўрқинчли бир титроқ қоплади—бу титроқ кучли силкинишлардан олдин келадиган титроқ эди; у бўронда эгилиб кетган эман дарахтидек, душман ҳужуми остидаги аскардек тиз чўкди. Унинг устидан қоронғу тўфон шовуллаб келаётганини, бу тўфон чақмоқлар ва момақалдироқлар олиб келаётганини ҳис қилди.

Жаверни тинглаётган пайтида унинг биринчи ўйи—дарров бориб ўзини фош этиш, қамоқдаги Шанматьени озод қилиш ва унинг ўрнига ўзини қаматиш эди; бу ўй шунчалик оғриқли ва шиддатли эдики, у гўё ўзини танаси тирналгандай сезди; бироқ кейин бу ўй ғойиб бўлди ва у ўз-ўзига деди: «Йўқ! Йўқ! Мен нима қиляпман!» У ўзининг бу саховатли илк жўшқин хаёжонини босди ва жасурликдан қочди.

Албатта, агар епископнинг муқаддас насиҳатларидан сўнг, шунча узоқ йиллик тавба ва ўзини таназзулга топширганидан кейин, ажойиб бошланган қутқарилиш йўлида бу инсон ҳеч қачон иккиланмаганида ва бундай даҳшатли вазиятга дуч келганда ҳам қатъийлик билан очиқ жарлик томон юришда давом этганида жуда гўзал бўлар эди; аммо бу содир бўлмади. Биз бу ерда унинг қалбида кечган жараённи тўлиқ тасвирлашимиз керак ва ҳақиқатни гапиришимиз лозим. Биринчи онларда тирик қолиш инстинкти унинг қалбидаги барча туйғуларни енгди; жаноб Мадлен ўзини йиғиштириб олишга шошилди, ҳис-туйғуларини босди, Жавернинг ҳузурида эканлигини ва бунинг хавфли эканлигини англади; у руҳий тартибсизликка қарши қатъият билан қарши туриб, қарор қабул қилишни кейинга қолдирди ва ўзини тинчлантиришга ҳаракат қилди—гўёки жангчи ўз қўлидан тушиб кетган қалқонни қайта олиб тургандай тутди .

Куннинг қолган қисмини у худди шу ҳолатда ўтказди: қалбида довул, ташқаридан эса беғубор ҳотиржамлик. У фақатгина бир иш қилди—ҳозирча «дастлабки чоралар»ни кўрди. Унинг онгида ҳали ҳамма нарса тартибсиз ва номаълум ҳолда эди; у шундай мавхумлик ичида эдики, бирор фикрни аниқ тушуниб ета олмасди ва у ўзини фақат битта нарса билан тавсифлай оларди: у қаттиқ зарба еган эди.

Ҳар кунгидек у касалхонага борди ва Фантинани йўқлади. У табиий меҳрибонлик ҳисси билан унинг олдида узоқроқ қолди, чунки у худди шундай қилиш кераклигини ҳис қилди ва агар ногох у бирон ерга кетишига тўғри келса, роҳибалардан Фантинага яхшироқ қараб туришларини сўради. У Аррасга бориши кераклигини ғира -шира ҳис қиларди, бироқ бу қарорга ҳали тўлиқ келмаган эди. У ўзини хар қандай шубҳадан холи ҳисоблаб, суд жараёнини бемалол кузатиши мумкинлигини ўйлади ва эҳтиёт чораси сифатида Скофлердан тильбюри буюртма қилди.

У яхшилаб иштаҳа билан тушлик қилди.

Ўзига келгач, у яна фикрга толди.

У вазиятни чуқур ўйлаб чиқди ва уни ҳаддан ташқари даҳшатли деб топди;бу шунчалик даҳшатли эдики, ўйлар ичида у бирдан қандайдир тушунарсиз хавотир ҳис қилиб, ўрнидан турди ва эшикни қулфини илиб қўйди. У яна бирон нарса унинг ҳузурига кириб келишидан қўрқаётганди. У ўзини эҳтимолий хавфдан ҳимоя қиларди.

Бир дақиқадан кейин у шамни ўчирди. Ёруғлик уни безовта қиларди.

У гўё кимдир ўзини кўраётгандек ҳис қилди.

«ким» бу ?

Афсус! У ҳайдаб юбормоқчи бўлган нарса унинг хонасига кирди; у кўрмасликка уринаётган нарса унга тикилиб турарди.

Бу унинг виждони эди.

Виждон, яъни бошқача айтганда —худо.

Бироқ илк дақиқада у ўзини алдашга муваффақ бўлди: уни ҳимоя ва ёлғизлик ҳисси чулғаб олди; эшикни илиб қўйгач, ўзига ҳеч ким етолмайди, деб ўйлади; шамни ўчиргач, ўзини кўринмас, деб ўйлади. Шунда у ўзини қўлга олди ва столга суяниб, юзини қўллари билан ёпиб, зулматда ўйга толди.

Виктор Гюго "Хўрланганлар"

Еттинчи китоб
Шанматье иши

3-Боб
Қалбдаги бўрон

Ўқувчи, эҳтимол, тахмин қилган бўлса керак, жаноб Мадлен бу Жан Вальжаннинг ўзи эди.

Биз аллақачон бу виждоннинг сирли қалъасига назар ташлаган эдик; энди унга яна бир бор назар таўлаш вақти келди. Бу ишга қўрқув ва ҳаяжонсиз киришиб бўлмайди. Дунёда бундай манзарадан даҳшатлироғи йўқ. Қалб кўзи инсоннинг ўзидан ҳам ёруғроқ бир нурдир ёки унданда тубсиз зулмат тополмайди; қаерга қараманг, инсон қалбидан даҳшатлироқ, мураккаброқ, сирлироқ ва беқиёсроқ нарса йўқ. Денгиздан ҳам улуғворроқ манзара мавжуд – бу осмон; осмондан-да улуғворроқ манзара эса – инсон қалбининг чуқурликларидир.

Инсон виждонини тасвири – ҳатто энг оддий инсон виждонини – тасвирлашдан иборат достон яратиш дегани, барча эпопеяларни бир олий ва мукаммал қаҳрамонлик эпопеясида жамлаш демакдир. Виждон – бу хаёлотлар, истаклар ва жасоратларнинг бош-бошдоқлиги, тушлар рўёси , биз ўзимиздан уяладиган фикрларнинг макони, сўфийликлар уяси, эҳтирослар майдони. Қачонки, бир инсоннинг оқарган юзи ва тафаккурга чўмган чеҳраси ортида нима яширинганини англашга ҳаракат қилсангиз, унинг қалбига, унинг зулматли рухига назар ташланг. У ерда, бу осудалик кўриниши остида, Гомер тасвирлаган каби гигантлар жанги, аждарларнинг гидралар билан кураши, Милтоннинг махлуқлар олами ва Данте тасвирлаган фантастик доиралар мавжуд. Ҳар бир инсон ўз ичида кўтарадиган беқиёслик, уни қаноатлантирувчи фикрлари ва амаллари билан розилиги ёки ноилож таққослайдиган беғубор ва чексиз ўлчов!

Алигьери бир куни ўз йўлида қўрқинчли эшикқа дуч келиб, уни очишга ботинмаган эди. Бизнинг олдимизда ҳозир худди шундай эшик турибди, ва биз уни очишга иккаланиб турибмиз. Бироқ киришимиз керак.

Жан Вальжаннинг тақдири ҳақида ўқувчи Болакай Жерве билан учрашувидан сўнг деярли барча маълумотга эга. Биз кўрганимиздек, ўша лаҳзадан бошлаб у тамоман бошқа инсонга айланди. У энди епископ уни қандай бўлишини хоҳлаган бўлса, худди шундай одамга айланган эди. Бу оддий ўзгариш эмас, бу мутлақо янгича туғилиш эди.

У ғойиб бўлишни уддалади, епископ берган кумуш ашёларни сотиб, фақат шамдонларни эсдалик сифатида сақлаб қолди; бир шаҳардан бошқасига кўчиб юриб, Франция бўйлаб сайр қилди ва охир-оқибат Монрейль-Сюр-Мерга келиб жойлашди. У ерда у бошқа мавзуга алоҳида урғу берганини кўрамиз. У ерда нима қилганини биламиз, у қандай қилиб бир вақтнинг ўзида ҳам ҳеч ким тутолмайдиган, ҳам эришиб бўлмайдиган шахсга айланганини ҳам биламиз. У шуни билган ҳолда яшардики, унинг виждони энди фақат ўтмишдаги ишларидан қайғурарди, ва унинг ҳаётининг биринчи қисми иккинчиси томонидан ўчирилмоқда эди. Шу боис у хотиржам ва умид билан тўла ҳаёт кечирарди. Унинг қалбида фақат икки орзу бор эди: ўз исмини сир сақлаш ва ҳаётини муқаддаслаштириш; одамлардан яшириниш ва Худога қайтиш.

Бу икки орзу унинг онгида шундай чамбарчас боғланган эдики, улар бир бутунликни ташкил этар эди; иккаласи ҳам унинг бутун вужудини қамраб оларди ва ҳар бир ҳаракатини белгиларди. Одатда, улар бир-бирига зид келмас эди: иккаласи ҳам уни сокин яшашга чорлар, иккаласи ҳам уни меҳрибон ва камтар бўлишга ўргатар, иккаласи ҳам уни бир хил қарорлар қабул қилишга мажбур этар эди. Бироқ баъзан улар ўртасида зиддият хам юзага келарди. Ва бу ҳолларда, Монрейль-Сюр-Мердаги ҳар бир одам "Жаноб Мадлен" деб атаган шахс, ҳеч иккиланмай, ўз хавфсизлигини маънавий фазилати йўлида қурбон қиларди. Масалан, у эҳтиёткорлик ва мантиққа зид равишда епископ шамдонларини сақлаб қолган, очиқчасига у учун мотам тутган, шаҳарга келган ҳар бир савояр болалар ҳақида сўроқ қилиб, Фаверолдаги оилалар ҳақида маълумот тўплаган, ва ҳатто Жавернинг огоҳлантирувчи ишораларига қарамай, Фошлеваннинг ҳаётини сақлаб қолган эди.

Кўринадики, у доно ва муқаддас шахсларнинг ўрнини боса оларди ва биз аллақачон таъкидлаганимиздек, у ҳар доим биринчи навбатда яқинларининг фаровонлиги ҳақида қайғуриб, шундан кейингина ўз манфаатини ўйларди.

Ойнанинг сояси деворга тушмаган эди, бу эса унинг очиқлигидан далолат берарди. Бундай совуқда очиқ ойна кишини ҳайратга соларди.

Кассир яна ухлаб қолди, аммо бир-икки соатдан кейин яна уйғонди. Худди ўша суст, барқарор қадам товушлари унинг тепасида эшитиларди.

Нур ҳали ҳам деворда акс этарди, аммо бу сафар паст ва барқарор, гўё шам ёки лампа ёритиб уни тургандай. Ойна эса ҳамон очиқ эди.

Жаноб Мадленнинг хонасида эса мана шундай воқеалар рўй бераётган эди.

Жаноб Мадлен жавоб бермади.
– Ва ташқарида қаттиқ совуқ эканлигини? – деб давом этди фламандлик.

Жаноб Мадлен жим турди.
– Ва ёмғир ёғиб кетиши мумкинлигиниям?

Жаноб Мадлен бошини кўтариб деди:
– Эртага соат тўрт яримда тильбюри ва от уйимнинг олдида туриши керак.
– Тушунарли, жаноб мэр, – деб жавоб берди Скофлер. Кейин эса, бош бармоғи билан ёғоч стол устидаги доғни тирнаб, фламандларга хос бўлган айёрликни бепарволик билан беркитишга ҳаракат қилиб қўшимча қилди:
– Ҳа! Ҳозир эслаб қолдим! Ахир сиз, жаноб мэр, ҳали қаерга кетаётганингизни айтмадингиз. Қаерга кетяпсиз, жаноб мэр?

У бу ҳақда гап бошланганидан бери ўйлаб келарди, лекин нима учундир бу саволни беришга журъат қилолмасди.

– Сизнинг отингиз олд туёқлари яхши ва мустаҳкамми? – деб сўради жаноб Мадлен.
– Ҳа, албатта, жаноб мэр. Фақат пастга тушишда сал эҳтиёт бўлсангиз бўлди. Бу ердан сиз бораётган жойгача қанча пастликлар бор?
– Эсингизда тутинг: соат тўрт яримда менинг уйим олдида бўлинг, – деди жаноб Мадлен ва чиқиб кетди.

Фламандлик «ахмоқ бўлиб қолдим» деб кейин тан олган эди.

Жаноб мэр кетганидан икки-уч дақиқа ҳам ўтмасдан эшик яна очилди; бу яна жаноб мэр эди. Унинг юзи аввалгидек бепарво ва уйчан кўринишда эди.

– Жаноб Скофлер, – деб сўради у, – сиз от ва тильбюрини қанчага баҳолайсиз?
– Нима, сиз уларни сотиб олмоқчимисиз, жаноб мэр?
– Йўқ, лекин ҳар эҳтимолга қарши уларнинг нархини кафолатламоқчиман. Қайтиб келганимда, сиз менга бу пулларни қайтариб берасиз. От ва кабриолетга қанча нарх белгилайсиз?
– Беш юз франк, жаноб мэр.
– Мана олиб қўйинг.

Жаноб Мадлен стол устига банкнота қўйди, сўнг чиқиб кетди ва бу сафар қайтиб келмади.

Скофлер минг франк сўрамаганига афсусланди . Аслида эса, от ва тильбюри биргаликда қўшиб хисобланганда хам юз экюдан кўпга арзимасди.

Фламандлик хотинини чақириб, ҳаммасини унга сўзлаб берди. У қайси томонга кетаётган бўлиши мумкин? Эр-хотин буни муҳокама қила бошладилар.

– У Парижга кетаётган бўлиши мумкин, – деди хотини.

— Менимча, йўқ, — деб жавоб қайтарди эри.

Жаноб Мадлен камин устида рақамлар ёзилган қоғоз парчасини унутган эди. Фламандиялик уни олиб, диққат билан кўздан кечирди.

— Беш, олти, саккиз ярим. Бу, эҳтимол, почта станциялари орасидаги масофани англатади.

У хотини томон бурилди.

— Тушундим.

— Нимани ?

— Бу ердан Эсденгача беш мил, Эсдендан Сен-Польгача олти мил, Сен-Польдан Аррасгача саккиз ярим мил. Демак, у Аррасга кетаётган бўлиши мумкин.

Шу вақтда жаноб Мадлен уйига қайтиб келган эди.

У орқа йўлдан, энг узоқроқ йўл билан келди, гўё черков уйининг эшиги уни васвасага солаётгандек эди ва у бундан қочмоқчи бўлгандай туюларди. У тўғри ўз хонасига кўтарилди ва эшикни қулфлади, бу эса одатий ҳол эди; у эрта ётишни ёқтирарди. Шундай бўлса-да, фабрика қўриқчиси, бир вақтнинг ўзида жаноб Мадленнинг ягона хизматкори бўлган аёл, унинг хонасида чироқ тўққиз яримда ўчганини пайқади ва бу ҳақда уйга қайтаётган кассирга айтди,ва қўшимча қилиб:

— Жаноб шаҳар ҳокими касал бўлиб қолмадимикан? Бугун у жуда ғалати кўринади.

Бу кассирнинг хонаси айнан жаноб Мадленнинг хонаси остида жойлашган эди. У қўриқчининг гапига эътибор бермади,ва ётиб ухлади. Тун яримида у тўсатдан уйғонди: уйқусираган ҳолда, тепасида қандайдир шовқинни эшитди. У диққат билан тинглади. Бу қадам товушлари эди: тепада кимдир олдинга-ва орқага юрганга ўхшарди. У яна диққат билан тинглади ва жаноб Мадленнинг қадам товушларини таниди. Бу уни ҳайрон қолдирди: одатда, жаноб Мадленнинг ётоқхонасида тонггача, яъни у уйғонгунича, жимжитлик ҳукмрон бўларди. Бир дақиқадан кейин кассир яна бир шовқинни эшитди, гўё шкафи эшиги очилиб, қайта ёпилгандай бўлди . Кейин биронта мебел жойидан силжитилгандай туюлди, сўнгра сукунат ҳукмрон бўлди — ва яна қадам товушлари эшитилди.

Кассир ётоғидан туриб ўтириб олди,у бутунлай уйғониб кетганди, атрофга назар ташлади ва ойна орқали қаршисидаги деворда қизғиш нурнинг аксини кўрди. Нурнинг йўналишига қараганда, бу жаноб Мадленнинг ётоқхонасидан бўлиши мумкин эди. Нур милтирарди; гўё уни лампа эмас, балки ёнган камин ёритиб тургандай.

Виктор Гюго "Хўрланганлар"

Еттинчи китоб
Шанматье иши

Иккинчи боб

Скофлер амакининг олдиндан кўра билиш қобилияти хақида

Мэриядан чиққач, у шаҳарнинг нариги томонига йўл олди. У ерда фламандиялик Скaуфлер (французлар уни Скофлер деб аташарди) деган киши яшарди. У отлар ва "кабриолетларни хоҳлаганча" ижарага бериши билан машҳур бўлган бир одам эди.

Анашу Скофлернинг уйига энг қисқа йўлдан бориш учун одамлар жуда кам юрадиган кўчадан ўтиш керак эди. Бу ерда жаноб Мадленга тегишли бўлган ердаги черковнинг ховлиси жойлашган эди. Миш-мишларга қараганда, ушбу черков руҳонийси шарафли ва ҳурматли киши бўлиб, зарур пайтларда одамларга яхши маслаҳатлар бера олар эди.

Жаноб Мадлен черков олдига келиб қолганида, кўчада ягона бир йўловчи бор эди ва у қуйидаги воқеаларга гувоҳ бўлди:

Мадлен черков ховлисидан ўтиб кетгач, бироз тўхтаб, бир жойда туриб қолди, сўнгра ортга қайтиб, черков уйининг дарвозасигача келди. Дарвоза ичида темир қоққичли кичик эшик бор эди. У қоққични тезда ушлаб кўтарди, бироқ яна бироз ўйланиб туриб қолди. Бир неча сония ўтгач, у эшикни қаттиқ қоқиш ўрнига, қоққични секин қўйиб юборди ва олдингидан ҳам тезроқ йўлида давом этди.

Жаноб Мадлен Скофлерни уйида, от юганлари таъмири билан банд эканлигини кўрди.

– Скофлер амаки , – деди у, – сизда яхши от борми?

– Ҳамма отларим яхши, жаноб мэр, – деб жавоб берди фламандиялик. – "Яхши от" деганда нима назарда тутяпсиз?

– Кун давомида йигирма лье йўл босиши мумкин бўлган отни айтияпман .

– Ҳай ҳай! – ҳайратланди фламандиялик. – Йигирма лье?

– Ҳа.

– Кабриолетга қўшибми?

– Ҳа.

– Ундай бўлса, у от қанча вақт дам олади?

– Агар зарур бўлса, эртасига ҳам шунча йўлни қайта босиб ўтиши керак.

– Ва яна шунча йўл юриш керакми?

– Ҳа.

– Ҳай ҳай! Ҳай ҳай! Йигирма лье дедингиза?

Жаноб Мадлен чўнтагидаги қоғоз парчасини чиқарди. Унда қалам билан баъзи рақамлар ёзилган эди. У қоғозни фламандияликка кўрсатди. Бу рақамлар – беш, олти ва саккиз ярым сонлари эди.

– Қаранг, – деди у. – Жами ўн тўққиз ярым, яъни деярли йигирма лье.

– Жаноб мэр, – деди фламандиялик, – сизга керакли от менда бор. Менинг оқ отим тўғри келади . Эҳтимол, уни кўрган бўлсангиз керак. Бу Қуйи Булонэнинг худудидан келтирилган от. Жуда учқур ва жўшқин. Аввалига уни миниб юриш мақсадида сотиб олишган, лекин ҳеч ким уни мина олмаган. У хаммасини ерга улоқтирган. Унга нуқсонли от сифатида қарашган, нима қилишни билмаганлар. Мен уни сотиб олдим ва кабриолетга қўшдим. Натижасичи?

– Бу унинг табиатига мос тушди. Қўйдек итоаткор, шамолдек тез. Фақат уни миниш мумкин эмас экан. Ўзи ҳам шуни хоҳламаган. Тортишга – рози, минишга эса – йўқ. Ҳар бир жонзотнинг ўз характери бор.

– Демак у бундай масофани босиб ўта оладими?

– Ҳа, сиз айтган йигирма льени босиб ўта олади. Катта тезликда югуриш билан, саккиз соатдан кам вақт ичида босиб ўтади . Аммо бир шарт билан.

– Қандай шарт?

– Биринчиси – йўлнинг ярмида унга бир соат дам беришингиз керак. Шу пайтда у озиқланиши лозим. Уни боқувчи одам бўлиши зарур, чунки баъзи карвонсарой ишчилари отнинг емидан ўғирлаб, ўзларига ичкилик сотиб олишади.

– Бу назорат қилинади.

– Иккинчиси... Бу кабриолет ўзингиз учун керакми, жаноб мэр?

– Ҳа.

– Тизгинни тутишни биласизми, жаноб мэр?

– Ҳа.

– Яхши, лекин, жаноб мэр, сиз ёлғиз ва юксиз кетишингиз керак, токи отга ортиқча юк тушмасин.
– Розиман .
– Лекин эшитинг, жаноб мэр, агар сиз билан ҳеч ким бўлмаса, ўзингиз озиқ-овқат ҳақида қайғуришингиз ва парвариш қилишингиз керак бўлади.
– Бу ҳақда биз аллақачон келишиб олдик.
– Учинчи масала… Мен сиздан кунлик ижара учун ўттиз франк оламан. Тўхтаб турган кунларингиз учун ҳам худди шундай тўланади. Бир чақа ҳам кам эмас, отнинг озуқа харажатлари ҳам сиздан бўлади жаноб мэр.

Жаноб Мадлен ҳамёнидан учта наполеондор чиқариб, стол устига қўйди.
– Бу икки кун учун олдиндан тўлов.
– Ва тўртинчи масала, манзилга бориш учун кабриолет жуда оғир ва отни чарчатиб қўяди. Энг яхшиси, сиз менинг кичик тильбюримда боришга рози бўлсангиз.
– Розиман .
– У енгил, лекин усти очиқ.
– Буни менга фарқи йўқ.
– Лекин, жаноб мэр,хозир қиш эканлигини ўйлаб кўрдингизми?