Ixtiyor Esanov | Rasmiy kanal

Сиз севган СССР да фақат 1966 йилга келибгина колхозларда ойлик иш ҳақи пайдо бўлганини биласизми?. Унгача колхозчилар пул ўрнига меҳнат кунлари шаклидаги ҳақ олишарди.Бу жуда оғир ва хўрловчи сиёсат бўлган.
Қуйида совет колхозларининг биридаги дехқонларнинг газетага юборган хатини хавола қиламан:

Сиз, эҳтимол, бизнинг район(туман) даги ҳолатни биларсиз, у барча колхозларданда жуда-жуда ёмон. Колхозчилар меҳнат кунлари учун ҳеч нарса олмаяптилар, агар олсалар ҳам фақат бир неча грамм холос . Колхозда экин экишга ҳеч нарса йўқ, уруғ йўқ, ишчи кучидан фақат қариялар қолган, ёшлар эса ҳар тарафга тарқалиб кетишган, шунинг учун ишлайдиган одамнинг ўзи йўқ. Чорва молларини боқишга озуқа йўқ, озуқа топилмаяпти, шу боисдан чорва ҳам ҳалок бўлаяпти.

Колхозчиларнинг кайфияти жуда ёмон. Ҳали колхозда қолганлар ҳам қандай бўлсада бу ерлардан қочишни хоҳлаяптилар, чунки меҳнат кунлари учун бир неча йилдан бери деярли ҳеч нарса олмаяптилар. Хўжаликда бор бўлган нарсалар ҳам тугади, ҳамма яхши умид билан кутиб яшади, лекин йилдан-йилга меҳнат кунларига ҳеч нарса тегмаяпти.

Биз газетани ўқияпмиз, у ерда баъзи колхозларда яхши яшашаяпти деб ёзиляпти, лекин бу ростми ёки ёлғонми, билмаймиз. Аммо биз ҳеч қандай яхшилик кўрмаяпмиз, бекаму-кўст ишлаяпмиз ва шу даражага етиб келдикки, бундан кейин яшашнинг иложи йўқ. Эҳтимол, бизга ҳам қочишга тўғри келар.

Биз газета таҳририятига мурожаат қиламиз, сизлар бизнинг туманга келишингиз, колхозчиларни кўришингиз, улар қандай яшашаётганини ўз кўзингиз билан кўриб, буни тўлиқ ўртоқ Сталинга етказишингиз ва бизга ҳеч бўлмаса меҳнат кунлари учун озгина бўлса ҳам нон олиш имконини беришларини сўрашингизни илтимос қиламиз.

Колхозчиларнинг «Социалистическое земледелие»(Социалистик деҳқончилик») газетаси таҳририятига мактуби (1952 йил апрель).

Стендал "Наполеоннинг хаёти"

ХХ-БОБ

Вашингтоннинг ўзи ҳам халққа қандай даражада эркинлик бериш мумкинлигини, бу эркинлик хавф туғдирмаслигини аниқлашда қийналган бўлар эди. Чунки бу халқ ниҳоятда болаларча фикрловчи (примитив) эди, ўз тажрибасидан деярли фойдалана олмаган ва юрагида эски монархия томонидан сингдирилган бемаъни хурофотларни сақлаб қолган эди. Аммо биринчи консулнинг эътиборини Вашингтонни ўйлантириши мумкин бўлган ҳеч қандай ғоя тортмади ёки, ҳеч бўлмаганда, у бундай фикрларни Европа учун амалга ошмайдиган орзулар деб жуда енгил қабул қилди (1800).

Генерал Бонапарт бошқарув санъатида ниҳоятда жоҳил эди. У ҳар қандай муҳокамани итоатсизлик деб қабул қилар, чунки у ҳар куни ўзининг буюк устунлигини яна бир бор исботлар ва одамларни жуда ҳам камситар эди, шунинг учун у ўзининг фойдали деб топган чоралари ҳақида муҳокама юритишга уларга мутлақо рухсат бермас эди. Қадимги Римнинг ғояларини ўзлаштирган ҳолда, у ёмон бошқарилган ва шахсий ҳаётида эзилган инсоннинг аҳволини эмас, балки мағлуб бўлган одамнинг аҳволини энг катта ёмонлик деб билар эди.

Агар у янада ёруғ фикрли бўлса ва жамоатчилик фикрининг енгилмас кучини билганида эди, мен ишонаманки, унинг табиатидаги деспотизм очилиб қолмас эди. Барча истеъдодларни бир одамнинг ўзида жамлаш мумкин эмас, у эса ҳайратланарли даражада моҳир саркарда бўлсада,аммо яхши сиёсатчи ва қонун чиқарувчи бўла олмади.

Консуллигининг дастлабки ойларида у зарурият туфайли ҳақиқатдан ҳам диктатурани ўрнатди. Ичкаридан уни якобинчилар, роялистлар, шунингдек, яқиндагина Барас ва Сийес томонидан уюштирилган фитналар хавотирга солаётган бўлса, ташқаридан қиролларнинг армиялари республика чегараларига бостириб киришга тайёр эди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам омон қолиш зарур эди. Менинг назаримда, бу эҳтиёж унинг консулликнинг биринчи йилида мутлақ хокимият учун қабул қилган барча чоралари учун узрли сабаб бўлиб хизмат қилади.

Бироқ аста-секин атрофдагилар мулоҳаза юритиб, диққат билан кузатганларида, у фақат ўз шахсий мақсадларини кўзлаётганини англаб етдилар. Дарҳол унга хушомадгўйлар тўдаси ёпишиб олди; ҳар доимгидек, улар ўз ҳукмдорининг фикри деб ҳисоблаган барча нарсани ҳаддан ташқари ошириб кўрсатишни бошлаб юборишди. Маре ёки Реньо каби одамларга бўйсинишга ўрганиб қолган миллат ҳам ёрдам берди, чунки у фақат бошқарув остида бўлишдан роҳат олар эди.

Аввалига француз халқига у қабул қила оладиган даражада эркинлик бериш, кейин эса партиялар ўз кучини йўқотиб, жамоатчилик фикри тобора барқарор ва маърифатли бўлиб борар экан, эркинлик доирасини кенгайтириш мумкин бўлган —бироқ бундай мақсадни Наполеон ўз олдига қўймаган. У халққа қанчалик кўп ҳуқуқларни бериш мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўрмаган, аксинча, халқ қанча ҳокимият билан қаноатланишини тахмин қилишга ҳаракат қилган. Агар у Францияга берган конституция қандайдир ҳисоб-китоб асосида тузилган бўлса, бу ҳисоб-китоб шундай қилиб амалга оширилганки, у мамлакатни аста-секин мутлақ монархияга қайтарилишига олиб келди, лекин ҳар қандай ҳолда хам уни эркинлик сари етакламади.

Наполеон хаёлида тожу-тахтни кўриб турарди; бу эскирган безакнинг ёрқинлиги унинг кўзини қамаштирарди. У республика ёки ҳеч бўлмаганда икки палатали бошқарув тизимини барпо этиши мумкин эди; лекин бундан кўра у барча фикрини хукмдорлик сулоласига асос солишга қаратди.

Изоҳлар:
1814 йилда генераллар “генерал-лейтенант” ва “маршал” унвонларини афзал кўриб, жуда кўп ғалабалар билан боғлиқ “дивизион генерал” ва “бригада генерал” унвонларидан воз кечишди.
1801 йилдаги Каррион-Низа ёки 1815 йилдаги Ферран.
Консулнинг ҳаракатлари Европа тарихи учун ҳам, Франция тарихи учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Сенат томонидан тайинланадиган беш кишилик Директория кенгаши, унинг таркиби ҳар йили биттадан янгиланади; бевосита халқ томонидан сайланадиган икки палата: биринчиси – минг франк солиқ тўловчилар орасидан, иккинчиси – ўн минг франк солиқ тўловчилар орасидан танланади ва ҳар йили бешдан бир қисми янгиланади. Бундай ҳукумат босқинчилик хавфидан энг яхши ҳимоядир.

Стендал "Наполеоннинг хаёти"

XIX БОБ

Ўн нафар қўрқоқ ғазначи ва хиёнаткорнинг ҳукмронлиги ҳарбий деспотизм билан алмашди; аммо агар бу деспотизм бўлмаганида, Франция 1800-йилда 1814-йил воқеаларини ёки яна бир террорни бошидан кечирган бўлар эди. Энди Наполеон, ўзининг Италия юришлари даврида айтганидек, "оёғини отнинг узангига қўйди"; ва тан олиш керакки, ҳеч бир саркарда, ҳеч бир монарх Франция ва ўзи учун XVIII асрнинг сўнгги йили каби шон-шуҳратга тўла йилни кўрмаган бўлар эди.

Наполеон ҳукумат тепасига чиққан вақтга келиб, француз армияси бир қанча мағлубиятларга учраб, жиддий даражада тарқоқлик ҳолатига тушиб қолганди. Наполеоннинг Италиядаги ғалабалари махсули бўлган ерларнинг тоғли ҳудудлар ва Генуя соҳилидан ташқари катта қисми бой берилган эди. Швейцариянинг хам катта қисми яқиндагина Франция таъсиридан чиқиб кетган эди. Республика агентларининг зўравонлиги ва талончилиги швейцарияликларнинг ғазабини қўзғатди; шундан кейин мамлакатда аристократия устунлик қила бошлади; швейцарияликлар Франциянинг энг ашаддий душманларига айландилар; уларнинг бетарафлиги фақатгина қуруқ гап бўлиб қолганди, натижада Франциянинг энг заиф чегараси бутунлай очиқ бўлиб қолди.

Франциянинг барча захиралари бутунлай тугаган эди ва бундан ҳам ёмони, французларнинг инқилобий энтузиазм(шижоат) и сўнган эди. Эркинликка асосланган конституция яратиш йўлидаги барча уринишлар муваффақиятсизликка учради. Якобинчилар ўзларининг шафқатсизлиги ва қадимий республика тизимини ўрнатишга бўлган ҳаддан ташқари интилишлари учун нафрат ва менсимасликка дучор бўлгандилар . Мўътадиллар хам ўзларининг қобилиятсизлиги ва сотқинлиги туфайли халқнинг нафратига учраган эди. Монархистлар ғарбий ҳудудларда очиқча қўзғолон кўтараётган бўлсалар-да, Парижда одатдагидек иккиланиб, фитнага ўчликларини намоён қилишди ва энг асосийси – қўрқоқликларини кўрсатишди.

Морони инобатга олмасак, Мисрдан қайтган генералдан бошқа ҳеч ким обрў-эътибор ва машҳурликка эга эмас эди. Аммо Моро ўша пайтда фақат оқимга эргашмоқчи бўлди ; у ҳеч қачон ҳеч қандай ҳаракатни бошқаришга қодир бўлмаган.

Қизиқ бир тасодиф туфайли, бу фирибгарларнинг энг ёвузларидан бири Рапин (Rapine – ўлжа, талончилик) фамилиясига эга эди.
Эҳтиёт бўлинг! Энг муҳими – жуда ҳам тадбирли эмасдилар . Мен учун уларнинг энг гўзал фазилати: 1817-йил Лион қўзғолони.

Губайдулла Жангер ўғли Чингизхон (Убайдуллоҳ Жаҳонгир ўғли Чингиз-Хон) (Султон Ҳожи Губайдулла Жангер Хон ўғли, қозоқчада . Ғұбайдолла Шыңғысхан; 1840 йил 6 май, Ҳон ставкаси, Бўкеев ордасида туғилган —вафот этган 1909 йил 28 февраль, Ялтада ) — Россия империясининг ҳарбий қўмондони, Бўкеев ўрдаси хони Жангирнинг ўғли, Бўкей ҳоннинг невараси, чингизий тўра. Миллати қозоқ. 1877—1878 йиллардаги рус-турк уруши иштирокчиси. 1894 йилдан бошлаб кавалерия генерали.

Губайдулла Чингисхон 1840 йил 6 (18) майда Бўкеев ўрдасининг пойтахти Хон қараргохи ( Ставкаси) да туғилган. Унинг отаси Жангир (Жангер) Бўкеев ўрдасининг хони бўлган. Онаси Фотима — татар муфтийси Муҳаммаджан Хусайиновнинг қизи эди . 5 ёшлигида Губайдулла отасидан, кейинчалик онасидан айрилади.

Бошланғич таълимни отаси Бўкеев ўрдасида очган рус тилидаги мактабдан олган. У 7 ёшлигида Оренбургдаги Неплюев кадет корпусига ўқишга кирган, у ерда унинг ака-укалари Соҳиб-Керей, Иброҳим ва Аҳмет-Керей ҳам таълим олишган. 1849 йилда Губайдулла Оренбург генерал-губернаторининг адъютанти ясавул Житков билан Санкт-Петербургга бориб, Император пажлар корпусига ўқишга қабул қилинган. Унинг ака-укалари ҳам Пажлар корпусининг битирувчилари бўлишган. Жангирнинг ўғиллари ушбу нуфузли ҳарбий ўқув юртини тамомлаган ягона қозоқлар эдилар.

Пажлар корпусини аъло баҳолар билан тамомлаганидан сўнг, 1856 йил 16 июнида камер-паж Губайдулла Чингисхон лейб-гвардия казак полкида корнет унвони билан хизматни бошлайди ва султон рубаси (титули) ни олди. Ўша йили у ака-укалари билан бирга Бўкеев ўрдасининг вакиллари сифатида император Александр II нинг тож кийиш маросимига таклиф қилинади.

1857 йилда у Оренбургга кўчирилиб, қозоқлар, бошқирдлар ва татарлар ишлари бўйича махсус офицер лавозимига тайинланди. 1866 йилда ротмистр Чингисхон Дон казаклари атамани ихтиёрига юборилди, бир йилдан сўнг Россия империясининг шимолий ғарбий қисмида хизмат қилишга ўтказилди.

1877—1878 йилларда рус-турк урушида қатнашди. 1877 йил 31 августда флигель-адъютант, лейб-гвардия казак полки полковниги Чингисхон Губайдулла "Жасорати учун" ёзувли Олтин шамшир билан тақдирланди. 1878 йил 1 январда генерал-майор унвонига кўтарилиб, Император Ҳазрати Олийларининг Мулозимлари (Свитаси) га қўшилди. Ўша йили Сербиянинг катта офицерлик хочи билан хам мукофотланди. 1879 йилда 3-даражали Авлиё Владимир ордени билан, 1882 йилда 1-даражали Авлиё Станислав ордени ва Черногориянинг "Жасорат учун" олтин медали билан тақдирланди.

1888 йил 30 августда генерал-лейтенант унвонига кўтарилиб, армия кавалерияси заҳирасига ажратилди. 1894 йил 7 майда кавалерия генерали унвонига кўтарилиб, хизматдан истеъфога чиқарилди, мундир ва пенсия билан таъминланди.

7 декабрь 1899 йилгача Қримдаги вақфлар бўйича Махсус комиссия раиси бўлган.

Унинг ҳаётининг сўнгги йилидаги рафиқаси насл-насаби билан аслзода( дворян) бўлган актриса Феодосия Велинская (1858—1931) бўлди (эрининг вафотидан икки ой ўтиб, Чингизхон фамилиясини олди). У Н. А. Римский-Корсаковнинг "Снегурочка" операсида Снегурочка партиясининг биринчи машҳур ижрочиси бўлган.

Губайдулла Чингизхон хозирда сақланиб қолмаган, Ялта яқинидаги Дерекой қишлоғида жойлашган мусулмон қабристонига дафн этилган.

18 брюмер воқеаларининг барча тафсилотлари ҳали ҳам тўлиқ аниқ ёритилган эмас. Улар Люсьен Бонапартнинг "Хотиралари" чоп этилмагунча маълум бўлмайди. Шу вақтгача бу буюк тўнтаришнинг шуҳрати Беш юзлар Кенгаши раисига тегишли бўлиб қолади. У трибунада қатъият ва жасорат кўрсатган пайтда, унинг акаси иккиланиб турган эди. У шошилинч равишда ишлаб чиқилган конституцияни тайёрлашда хам катта рол ўйнади.

Бу конституцияга кўра,хокимиятни эгаллаган уч консул тайинланди: Бонапарт, Камбасерес ва Лебрен. Ҳукуматда лавозим талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган шахслардан иборат Сенат ташкил этилди. Сенат Қонунчилик корпусини тайинлаш ваколатига эга эди. Қонунчилик корпуси қонунларни қабул қиларди, аммо уларни муҳокама қилиш ҳуқуқига эга эмас эди. Бу вазифани бошқа орган – Трибунат бажарарди. Трибунат қонунларни муҳокама қиларди, аммо қабул қила олмасди. Трибунат ва ижроия ҳокимият ўз қонун лойиҳаларини Қонунчилик корпусига тақдим этарди, аммо у сайлов овози билан қабул қилиниши керак эди.

Бу конституция жуда самарали бўлиши мумкин эди, агар Франция бахти учун, тақдир шундай бўлиб, биринчи консул икки йиллик ҳукмронликдан кейин замбарак ўқи билан ўлдирилганида. Бу монархияга ўхшаш тузум французларни ундан батамом юз ўгиришга мажбур қилган бўлар эди.

Инқилобий республиканинг VIII йилидаги Конституциясининг асосий камчилиги шунда эдики, Қонунчилик корпуси Сенат томонидан тайинланган эди.Асида эса Қонунчилик корпуси тўғридан-тўғри халқ томонидан сайланиши керак эди, Сенат эса ҳар йили янги консулни тайинлаш ҳуқуқига эга бўлиши лозим эди.

Бу ёзмалар Лондондаги Кольберн қўлида сақланади. Карно ёки Тальен хотиралари каби, улар ҳар қандай вақтда чоп этилиши мумкин.

Стендал "Наполеоннинг хаёти"

XVIII-БОБ

Бонапартнинг талабига биноан, 18 брюмер (1799 йил 9 ноябрь) куни кечаси кутилмаганда, шахсий ёзма таклифномалар орқали, у ишонч билдирган Оқсоқоллар Кенгаши аъзолари йиғилишга чақирилди. Конституциянинг Оқсоқоллар Кенгашига ҳар икки палатанинг йиғилишини Париж ташқарисига кўчириш ҳуқуқини берган моддаси асосида, 19 брюмер куни Оқсоқоллар Кенгаши ва Беш юзлар Кенгашининг Сен-Клу саройидаги йиғилиши ҳақидаги қарор қабул қилинди. Халқ вакиллигини ҳимоя қилиш учун зарур чораларни кўриш шахсан генерал Бонапартга топширилди. У жангавор қўшинлар ва миллий гвардия қўмондони этиб тайинланди. Шу кеча унга ушбу қарор ҳақида хабарни бериш учун йиғилишга чақиришди. Йиғилишда Бонапарт нутқ сўзлайди, аммо у ўз ниятларидаги икки фитнани ошкор айта олмагани учун нутқи яхши чиқмади, чунки нутқ умумий гаплардан иборат эди.

19 брюмер куни Директория, генераллар ва кўплаб қизиқувчи эрмакталаблар Сен-Клуга йўл олишди. Барча йўллар аскарлар томонидан ишғол қилинган эди. Оқсоқоллар Кенгаши Сен-Клу саройининг галереясида йиғилди. Беш юзлар Кенгаши эса, Люсьен Бонапарт раис этиб тайинланганидан кўп ўтмай, Оранжерея деб аталган залда жам бўлди.

Бонапарт Оқсоқоллар Кенгаши залига кириб, нутқ сўзлади. Унинг гаплари кўп марта депутатларнинг бақир-чақирлари билан бўлинди. Улар конституцияга содиқ бўлган ёки, аниқроғи, ўзлари қатнашмаётган бу ҳаракатнинг муваффақиятига тўсқинлик қилишни хоҳлаётган депутатлар эди. Шу ҳал қилувчи дақиқаларда Беш юзлар Кенгашида янада шиддатлироқ манзара рўй бераётган эди. Унинг баъзи аъзолари ҳар икки палатанинг Сен-Клуга кўчирилиши сабабларини суриштиришни талаб қилишди. Люсьен уларни тинчлантиришга уриниб кўрди, аммо бу уринишлар бекор кетади . Французлар шундай ҳолатга тушганда, шахсий манфаатлар ҳақидаги ўйлар уларга таъсир қилмайди ёки, аниқроғи, фақат ўзларини қаҳрамон сифатида кўрсатишга уриниш уларга салбий таъсир қилади. Ҳамма бир овоздан: "Диктатор керак эмас! Диктатор кетсин!"Йўқол Тиран деб бақира бошлади.

Шу пайт генерал Бонапарт тўрт нафар гренадер аскар билан залга кирди. Депутатлардан бақир-чақирлар эшитилди: "Бу нима дегани?! Бу ерда қилич таққанларга жой йўқ! Аскарларга жой йўқ!" Бошқалар эса вазиятни ҳаққонийроқ баҳолаб, залнинг марказига югуриб келишди ва генерални ўраб олишди. Уларнинг баъзилари уни ёқасидан ушлаб силкитишди ва бақиришди: "Уни қонунга қарши деб эълон қилиш керак! Диктатор кетсин!"

Францияда вакиллик органларида жасорат камдан-кам учрайдиган нарса бўлгани сабабли, тарих шундай жасур депутатлардан бири – Макон шаҳри вакили Бигонне номини сақлаб қолиши керак. У Бонапартни ўлдириши лозим эди. Бу воқеанинг давоми ҳақида турли миш-мишлар мавжуд. Гувоҳларнинг айтишича, "уни қонунга қарши деб эълон қилиш керак!" деган даҳшатли чақириқни эшитган Бонапарт рангпари оқариб кетади, у бир ахволда бўлиб, ўзини ҳимоя қилиш учун ҳеч қандай сўз топа олмаган. Генерал Лефевр унга ёрдамга келиб, уни залдан олиб чиқиб кетди.

Баъзиларнинг айтишича, Бонапарт отга миниб, Сен-Клуда иш тамом, деб ҳисоблаб, Парижга қочиб кетган. Аммо у кўп ўтмай кўприкдан ўтаётганида, ортидан келган Мюрат уни тўхтатиб, "Қочиш – ҳаммасини йўқотиш демакдир !" деб айтади. Айнан ушбу сўзлар Бонапартни ўзига келтиради. У Сен-Клуга қайтиб, марказий кўчада аскарларга қурол олишга буйруқ беради ва гренадерларнинг кичик бир отрядини Оранжерея залига жўнатади.

Гренадерлар Мюрат бошчилигида залга киришади. Люсьен, трибунада жасорат кўрсатиб, яна раис ўрнига қайтиб келади ва қўрқмасдан шундай эълон қилади: "Менинг акамни ўлдиришга уринган депутатлар – Англия томонидан сотиб олинган жирканч ёвузлар!" Унинг талабига кўра, Директория бекор қилинади ва ижроия ҳокимият вақтинча тайинланган уч консулга топширилади: Бонапарт, Сийес ва Роже-Дюко. Шунингдек, ҳар икки палатадан аъзолар киритилган қонунчилик комиссияси тузилиб, консуллар билан биргаликда янги конституция ишлаб чиқиши белгиланади.

Стендал "Наполеоннинг хаёти"

XVII-БОБ

Наполеон қарор қабул қилиб, зарур чораларни ўйлаб кўраётган бир пайтда, ҳалокат ёқасига келиб қолган республикадан фойдаланишга уринган барча гуруҳлар уни ўз томонига оғдиришга ҳаракат қилаётган эди. Ҳукуматнинг таназзулга учрашига сабаб — Қонунчилик палатаси ва Директория (ижро хокимияти) ўртасидаги мувозанатни таъминлайдиган ва охирги сўзни айта оладиган Сенатнинг мавжуд эмаслигида эди. Бу Францияда республика тузуми амалга ошмайдиган тузум бўлгани учун эмас, балки бошқарув тизимидаги муаммолар туфайли содир бўлди.

Бундай вазиятда диктатор зарур эди, аммо қонуний ҳукумат ҳеч қачон уни тайинлашга журъат қилолмас эди. Директория таркибига кирган шахслар – эски монархия даврида шаклланган шахслар бўлиб, улар Ватан фожиаларини ўз шахсий манфаатлари йўлида ишлатишга интилишарди. Улар учун ҳар қандай улуғвор ғоя бемаънилик эди.

Доно ва фозил Сийес доимо шундай фикрда эдики, инқилоб орқали қўлга киритилган қонунчилик тартибини мустаҳкамлаш учун инқилобнинг ўзи томонидан тайинланган бир сулола бошқаруви керак. У Бонапартга 18 Брюмер тўнтаришини амалга оширишда ёрдам берди. Агар Наполеон бўлмаганида, у албатта бошқа бир генерални топиб ишлатган бўлар эди. Кейинчалик Сийес: "Мен 18 Брюмерни ташкил қилдим, аммо 19 Брюмерни эмас", деб айтган. Ривоятларга кўра, генерал Моро Сийеснинг таклифига рози бўлмаган; генерал Жубер эса бу рольни бажаришга мойил бўлсада, аммо у ўзининг бош қўмондон сифатида биринчи жанги бўлган – Нови жангида ҳалок бўлганди.

Сийес ва Баррас ҳукуматнинг энг нуфузли аъзолари эдилар . Баррас республиканинг тақдирини Бурбонларга сотишга тайёр пасткаш бир шахс эди ва бунинг оқибатлари ҳақида қайғурмасди хам. У Бонапартга бу фитнани бошқаришни таклиф қилди. Сийес эса конституциявий монархияни ташкил этишни хоҳларди. У бир конституция лойиҳасини ишлаб чиққан бўлиб, унинг биринчи моддасига кўра, Орлеан герцоги қирол деб эълон қилинган бўларди. У бу таклифни ҳам Бонапартга етказган.

Иккала томон ҳам муҳтож бўлиб турган генерал Бонапарт эса Лефевр билан алоқада эди. Лефевр ақл-заковатда кучли бўлмасада, лекин жасорати билан машҳур бўлган шахс эди У ўша пайтда Париж гарнизони бошқарар ва 17-дивизияга қўмондонлик қиларди. Наполеон аввал Баррас ва Сийес билан биргаликда ҳаракат қилди, аммо тез орада Лефеврни ҳам ўз тарафдорлари сафига қўшиб олди. Шу пайтдан эътиборан Париж ва унинг атрофидаги барча қўшинлар Бонапарт ихтиёрига ўтди. Энди масала фақатгина тўнтаришни қандай расмийлаштиришда қолган эди.

Барраснинг воситачилари: Давид, Мунье, Тропес-де-Герен, герцог Флери. Қаранг: "Замонавий шахслар биографияси" (Мишо), заиф компиляция бўлса-да, бу эътирофлари билан қимматли. Инқироз ва ҳокимиятсизлик "Moniteur" да яхши акс этган.
Маркиз де Ривьернинг Франция жанубидаги миссияси; Нимдаги қатлиом; Трестальон ҳаракатлари.

Стендал "Наполеоннинг хаёти"

XVI БОБ

Генерал Бонапарт Мисрдан шошилинч равишда Ватанни қутқариш учун қайтиб келган бир пайтда, шижоатли ва қатъий чораларни кўра оладиган одам, хукумат рахбарларидан бири, Директория аъзоси бўлмиш Баррас – Францияни унинг ҳудудидан ҳайдаб юборилган қироллик хонадонига ўн икки миллион франк эвазига сотиш билан банд эди. Бу масалада тегишли ҳужжат хам тайёрлаб қўйилган эди. Баррас бу режани рўёбга чиқаришга бутун икки йил тайёргарлик кўрганди. Сийес Берлинда элчи бўлиб ишлаган пайтида бу ҳақида хабар топади. Бу мисол, худди Мирабо мисоли каби, республика ҳеч қачон аристократларга ишониб бўлмаслигини аниқ кўрсатиб берган эди. Ҳар доим турли унвонларга мафтун бўлган Баррас ўз режаларини аввал ўз ҳомийлигида бўлган одамга ошкор қилишга қарор қилди.

Наполеон Парижга қайтиб келганида у ерда укаси Люсьенни учратди; улар мавжуд имкониятларни биргаликда муҳокама қилдилар. Кимдир тахтни эгаллаши керак эди – Наполеон ёки Бурбонлар, ёки умуман республикани қайта ташкил қилиш зарурияти пайдо бўлган эди.

Бурбонларни тахтга қайтариш режаси кулгули эди; халқ ҳали ҳам аслзодаларни ўлгудай ёмон кўрарди ва террор даврининг шафқатсизликларига қарамай, республикага меҳр билан қарарди. Бурбонларни Парижга қайтаришга фақат хорижий армиягина қодир эди. Республикада ислоҳот қилиш, яъни етарлича барқарор конституция яратиш лозим эди – бундай вазифани Наполеон бажара олармиди? Бу ишга жалб қилиниши керак бўлган одамлар унга фақат ўз манфаатларини ўйлайдиган разил кимсалардек кўринди. Унинг ўзи ҳам хавфсизликда эмасди,яъни ишончли жой топа олмас эди ва агар яна бир хиёнаткор пайдо бўлиб, Францияни Бурбонларга ёки Англияга сотса, биринчи навбатда унинн ўзи қатл қилиниши мумкинлигиниям тушунарди.

Шундай қилиб, барча иккиланишлар ва мулохозалар ичида ҳокимиятга интилиш туйғуси ғолиб бўлди. Ватан шаъни ҳақида эса Наполеон ўзига: "Франция учун мен бўлганим яхшироқ, Бурбонлар эмас", деб айтди. Конституциявий монархия тарафдори бўлган Сийес буни амалга ошириш имкониятига эга эмас эди, чунки у тахтга номзод қилиб кўрган шахс жуда кам танилган эди. Шундай экан, кучли ва тез таъсир кўрсатадиган восита топиш керак эди.

Бечора Франция, анархия ҳукмрон бўлган, армиялари битта-битта мағлубиятга учраётган, душманлари эса қироллар бўлган бир пайтда, енгилган тақдирда, улар Францияни аёвсиз жазолашлари аниқ эди. Чунки республика қиролларнинг фуқароларига бахт нималигини кўрсатган эдида, бу эса уларнинг халқларига қиролларини ағдаришга ундар эди. Агар қироллар Францияни енгиб, уни Бурбонлар қўлига топширганида, 1815 йилда содир бўлган воқеалар 1800 йилдаёқ юз бериши мумкинлигининг фақат заиф бир тасаввурини берарди холос .

Франция умидсизлик ва маънавий таназзул жар ёқасига келиб қолган эди. Агар ғазабланган қироллар уни бўлиб олишганида, якобинчилик ўчоғини йўқ қилиш улар учун маъқул бир иш бўлар эди. Герцог Брауншвейг манифести амалга ошган бўларди ва академияларни тўлдирган барча "нуфузли" ёзувчилар эркинликнинг имконсизлигини эълон қилган бўлар эдилар .

1793 йилдан бери янги ғоялар ҳеч қачон бундай катта хавф остида қолмаган эди. Жаҳон цивилизацияси бир неча аср орқага улоқтирилган бўларди. Бечора Перуликлар ҳали ҳам испанларнинг темир қўли остида инграшда давом этар, қироллар эса Неаполдаги каби шафқатсизликдан завқ олиб юрган бўлар эди.

Худди бугун Польша билан нима бўлаётганини ҳар томондан Франция йўқ бўлиш хавфи остида эди. Агар қачондир инсоннинг шахсий эркинлигини чеклаш мумкин бўлган вазият пайдо бўлса эди , генерал Бонапарт ҳар бир французга қарата "Мен сабабли сен француз бўлиб қолдинг; мен сабабли сен пруссиялик қози(судъя) га ёки пьемонтлик губернаторга тобе эмассан; мен сабабли сен ғазабланган ҳукмдорнинг қули эмассан. Шунинг учун менинг император бўлишимга рози бўл" деб айтиши мумкин бўлар эди.

Худди шу фикрлар генерал Бонапарт ва унинг укасини 1799 йилнинг 18 брюмер (9 ноябрь) куни олдидан безовта қилган эди. Ҳамма нарса режани қандай амалга ошириш йўлларига боғлиқ эди.