"Qulning metamorfozasi"- daxriylikka evrilish psixologiyasi haqida.Sobiq nasroniy(hozir ateist)lar orasida bir hazil yuradi: "Iso xochga mixlangan payti ateist edi" qabilida; bunga ilova qilib esa, Matto va Mark'da uchraydigan, "Ey Xudoyim, Ey Xudoyim, Nega meni tark etding" qismlarini keltirishadi. Aslida bu nido, har qanday dindorning ichki ovozidir, har qanday banda azoblanganda, qoqilganda qiladigan ichki isyon aksidir. Bu tabiiy, Iso ham bu iqtibosni, aslida Duvudning aynan shu gapiga ishora qilib ishlaytgan bo'lishi ham mumkin("Zabur" 22:?, o'zbekchada anig'ini topolmadim).
Endi she'rga qaytsak,
Sani istab man ey jonon, zulumotdan basir o'ldum,
Saliba mixlanib tinmay, vafong qo'msab xarob so'ldum.
"G'azal" Jonon - Tangrini izlash bilan boshlanadi, ammo Lirik qahramon Tangrini qidirishni, zulmatda qolishga o'xshatadi va bu nursizlik oxiri uni ko'r qilib qo'yadi. U doim Salibga qoqildi - dunyodan azoblandi, lekin, sevgilisi - Xudosi vafo qilib, unga yordam bermagani natijasida xarob bo'ldi.
Keldi faqat daydi shamol, yuzuma suykalib itday,
Insofing yo'qmidi shuncha, el ichra malomat bo'ldum.
U chorasizlik ichida qandaydir umid kutib yotgan bo'lsada, faqat o'z yo'qligi bilan shamolgina undan xabar o'ldi, u ham atay emas, shunchagi adashganidan; ammo oshiq umrini tikkan, zolim mahbubasi undan ko'ngil uchun ham ahvolini so'rab qo'ymadi. Nochorlikda qolgan bu qul - endi butun olamga masxara. "Qara, sen sevgan va hayotingni har lahzasini sarflagan Xudong qani, qutqarsin seni?" deyishardi, ko'zlari qonga tashna avom.
Ishqi-o'ting iskanjasi - mushrik olovidan baland,
Tutuni bermasmu xabar, gulxan sharobidan to'ldum.
Kofirlar va mushriklar esini o'z sevgilisi yo'lida yo'qotayozgan bu oshiqni jamiyat uchun xavfli sanab, unga o't qo'yishdi, lekin yoriga bo'lgan muhabbat otashi oldida bu olovlar nima degan gap? Uning tanasi yonmoqda va u tutunlarga yori bilan o'rtasida elchilik vazifasini qilishni iltijo qilmoqda. Gulxan unga kuchli azob berishni boshladi. Ammo Xudo sukuti - azobliroq.
Yodnomangni bitib so'ngso'z, kufrimni ayladim tavof,
Loymakoning xurmat talab, kechir, man yuzimi burdum.
Baribir, baribir Yordan darak yo'q; u(lirik qahramon) Sevgilisi bilan o'tgan eng go'zal damlarni xotirasidan birin-ketin o'tkazmoqda. Lekin u hayotsevar, nafasga tashna, aynan shu payt buyuk evrilish sodir bo'ladi. Mixlangan va olovda yonayotgan qahramon Yorining makoni(bu yerda Makka va Loymakon-Ka'baga ishora, hokisorlikni sevguvchi oshiq uchun bu yerlar juda xurmat talab va balandparvozlikka ko'milgan joy)dan yuz burdi. Endi U loymakonni tavof etmoqni emas, bilask, o'z gunohlarini ilohiylashtirdi. Sababi aynan o'sha gunoh qilayotgan paytdagina u Sevgilisiga isyon qilgan edi-da.
Nigohlari iblismonand, qay u vujud boqar manga?
Nafsimni axtalab har chog', o'zimi ikiga bo'ldum.
U endi Yoriga nisbatan muhabbatdan mahrum. Uni joyini nafs to'ldirishga harakat qilyapti va lirik qahramon bunga nisbatan kuchli kurashyapti, lekin kognitiv-dissonans(shaxsning ongida qarama-qarshi tushunchalar: g'oyalar, e'tiqodlar, qadriyatlar yoki hissiy reaktsiyalar to'qnashuvi natijasida yuzaga kelgan ruhiy noqulaylik holati) va dilemmalar(ikkilanishlar) uni yeb-bitiryapti.
Va lek, bu maysevar tomon, o'zkushlik qildi naylayin,
Endi Hobil - Zohid taraf - tupurdi yuzima, kuldum.
Tasavvufda ikki obraz bor - zohidlar - ya'ni - faqat jannatni xohlab e'tiqod qiluvchilar va maysevarlar - ular Allohni sevganliklari uchun e'tiqod qilishadi.
(Navoiy aytadi:
Zohid sanga hur-u, manga Jonona kerak kerak,
Jannat sanga bo'lsin, manga mayxona kerak.
Navoiy "Ashroqat min.." g'azalida aytadi:
Sen gumon qilg‘andin o‘zga jom-u may mavjud erur,
Bilmayin naf etma bu mayxona ahlin, zohido.
(Ya'ni Sen o'ylayotgan jom va maydan ham boshqa jom-u may bor, shu uchun o'zingcha mayxona ahliga tuxmat qilma, ey zohid( Zohid-Alloh yo'lida dunyodan voz kechgan odam))).
Lekin bu baytda shoir umuman boshqacha kontekst beradi, haqiqiy dunyoni sevuchi tomon, Xudo-dinni sevuchi tomonni yengdi, unga radikal dindor tupurdi. Lirik qahramon kuldi, sababi qachondir u ham huddi õshanday edi.
