🔬 OLTINGUGURT (SULFUR, S) – XUSUSIYATLARI, TABIATDA UCHRASHI, ALLOTROPIK SHAKLLARI VA OLINISH USULLARI
Oltingugurt (Sulfur, S) – bu kimyoviy element bo‘lib, D.I. Mendeleevning davriy jadvalida VIA guruhga mansub. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, metallmas element hisoblanadi. Uning biologik, sanoat va kimyoviy jihatdan muhim ahamiyati bor.
📌 OLTINGUGURTNING TABIATDA UCHRASHI
Oltingugurt erkin holda va turli kimyoviy birikmalar tarkibida uchraydi.
🔹 1. Erkin holda uchrashi
Oltingugurt vulkanik hududlarda, tog‘ jinslari orasida, yer osti konlarida tiniq sariq kristallar yoki chang holida uchraydi.
Asosiy oltingugurt konlari:
🟡 AQSh (Texas, Luiziana) – oltingugurt qazib olishning yirik markazlari
🟡 Meksika – tabiiy konlar ko‘p
🟡 Italiya (Sitsiliya) – qadimiy oltingugurt konlari mavjud
🟡 O‘zbekiston (Sho‘rtan, Muborak) – tabiiy gaz konlarida oltingugurt birikmalari bor
🔹 2. Kimyoviy birikmalar tarkibida uchrashi
Oltingugurt quyidagi birikmalar tarkibida keng tarqalgan:
📌 Sulfidlar (S²⁻ birikmalar):
✅ Pirrit (FeS₂) – temir va oltingugurt minerali
✅ Galenit (PbS) – qo‘rg‘oshin rudasi
✅ Sfalerit (ZnS) – rux rudasi
📌 Sulfatlar (SO₄²⁻ birikmalar):
✅ Gips (CaSO₄·2H₂O) – qurilish materiallari tarkibida
✅ Barit (BaSO₄) – rentgen kontrast moddalarida ishlatiladi
📌 Organik birikmalar tarkibida:
✅ Neft va tabiiy gaz – oltingugurtning merkaptan va sulfidlar shaklida bo‘lishi
✅ Tirik organizmlar – aminokislotalar (sistein, metionin) va oqsillar tarkibida
📌 OLTINGUGURTNING ALLOTROPIK SHAKLLARI
Oltingugurt bir necha allotropik shakllarda mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilar:
🔸 1. Rombik oltingugurt (S₈)
📍 Eng barqaror shakl
📍 Sariq rangli, kristall holatdagi modda
📍 Tabiatda eng ko‘p uchraydi
🔸 2. Monoklin oltingugurt (S₈)
📍 Juda o‘xshash tuzilishga ega, lekin yuqori haroratda hosil bo‘ladi
📍 Tez soviganida yana rombik shaklga o‘tadi
🔸 3. Amorft oltingugurt
📍 Suyuq oltingugurt tez sovitilganda hosil bo‘ladi
📍 Yumshoq, elastik modda
📍 Kimyoviy jihatdan faolroq
📌 OLTINGUGURTNING LABORATORIYADA VA SANOATDA OLINISHI
🔬 Laboratoriyada oltingugurt olish usullari
1️⃣ Metallsulfidlarni qizdirish
📍 2HgS + O₂ → 2Hg + SO₂ ↑
📍 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂ ↑
2️⃣ Sulfatlarning ko‘mir bilan qaytarilishi
📍 CaSO₄ + C → CaS + CO₂ ↑
📍 BaSO₄ + C → BaS + CO₂ ↑
🏭 Sanoatda oltingugurt ishlab chiqarish usullari
1️⃣ Frash usuli – oltingugurt konlaridan qazib olish:
🔸 Yerdan 110–160°C haroratdagi suv bug‘i yuboriladi
🔸 Oltingugurt suyuq holatga keladi va yuqoriga chiqib, yig‘iladi
2️⃣ Neft va tabiiy gaz tarkibidan ajratib olish
🔸 Neft va tabiiy gaz tarkibidagi H₂S gazini yondirish yoki oksidlash orqali olinadi
📍 2H₂S + O₂ → 2S + 2H₂O
3️⃣ Piritlarni qizdirish va oksidlash
🔸 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂
🔸 SO₂ keyinchalik sulfat kislotaga aylantiriladi
📌 OLTINGUGURTNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI
⚛️ Fizik xossalari
🟡 Sariq rangda
🟡 Suvda erimaydi, ammo benzol va CS₂ da eriydi
🟡 Erish harorati: ~115°C
🟡 Qaynash harorati: ~445°C
🧪 Kimyoviy xossalari
📍 1. Oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalari
🔸 Kuchli oksidlovchilar bilan oksidlanadi:
📍 S + O₂ → SO₂
📍 S + 3F₂ → SF₆
🔸 Metallarga nisbatan qaytaruvchi xususiyat ko‘rsatadi:
📍 Fe + S → FeS
📍 8Li + S → 4Li₂S
📍 2. Kislotalar bilan o‘zaro ta’sir qiladi
📍 HNO₃ bilan oksidlanadi va sulfat kislotaga aylanadi:
📍 S + 6HNO₃ → H₂SO₄ + 6NO₂ + 2H₂O
📌 OLTINGUGURTNING AMALIY AHAMIYATI
🏭 Sanoat va texnologiyada
✅ Sulfur kislotasi ishlab chiqarish (H₂SO₄)
✅ O‘g‘itlar (ammoniy sulfat, superfosfat)
✅ Portlovchi moddalar (dinamit va qora porox)
✅ Rezinani vulkanizatsiya qilish
🌿 Qishloq xo‘jaligida
✅ Zamburug‘larga qarshi fungitsid sifatida
✅ Insektitsid va o‘simliklarni himoya qilish vositalari
💊 Tibbiyotda
✅ Teri kasalliklari uchun sulfidli malhamlar
✅ Ichki organlarga ta’sir qiluvchi dorilar tarkibida
Oltingugurt (Sulfur, S) – bu kimyoviy element bo‘lib, D.I. Mendeleevning davriy jadvalida VIA guruhga mansub. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, metallmas element hisoblanadi. Uning biologik, sanoat va kimyoviy jihatdan muhim ahamiyati bor.
📌 OLTINGUGURTNING TABIATDA UCHRASHI
Oltingugurt erkin holda va turli kimyoviy birikmalar tarkibida uchraydi.
🔹 1. Erkin holda uchrashi
Oltingugurt vulkanik hududlarda, tog‘ jinslari orasida, yer osti konlarida tiniq sariq kristallar yoki chang holida uchraydi.
Asosiy oltingugurt konlari:
🟡 AQSh (Texas, Luiziana) – oltingugurt qazib olishning yirik markazlari
🟡 Meksika – tabiiy konlar ko‘p
🟡 Italiya (Sitsiliya) – qadimiy oltingugurt konlari mavjud
🟡 O‘zbekiston (Sho‘rtan, Muborak) – tabiiy gaz konlarida oltingugurt birikmalari bor
🔹 2. Kimyoviy birikmalar tarkibida uchrashi
Oltingugurt quyidagi birikmalar tarkibida keng tarqalgan:
📌 Sulfidlar (S²⁻ birikmalar):
✅ Pirrit (FeS₂) – temir va oltingugurt minerali
✅ Galenit (PbS) – qo‘rg‘oshin rudasi
✅ Sfalerit (ZnS) – rux rudasi
📌 Sulfatlar (SO₄²⁻ birikmalar):
✅ Gips (CaSO₄·2H₂O) – qurilish materiallari tarkibida
✅ Barit (BaSO₄) – rentgen kontrast moddalarida ishlatiladi
📌 Organik birikmalar tarkibida:
✅ Neft va tabiiy gaz – oltingugurtning merkaptan va sulfidlar shaklida bo‘lishi
✅ Tirik organizmlar – aminokislotalar (sistein, metionin) va oqsillar tarkibida
📌 OLTINGUGURTNING ALLOTROPIK SHAKLLARI
Oltingugurt bir necha allotropik shakllarda mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilar:
🔸 1. Rombik oltingugurt (S₈)
📍 Eng barqaror shakl
📍 Sariq rangli, kristall holatdagi modda
📍 Tabiatda eng ko‘p uchraydi
🔸 2. Monoklin oltingugurt (S₈)
📍 Juda o‘xshash tuzilishga ega, lekin yuqori haroratda hosil bo‘ladi
📍 Tez soviganida yana rombik shaklga o‘tadi
🔸 3. Amorft oltingugurt
📍 Suyuq oltingugurt tez sovitilganda hosil bo‘ladi
📍 Yumshoq, elastik modda
📍 Kimyoviy jihatdan faolroq
📌 OLTINGUGURTNING LABORATORIYADA VA SANOATDA OLINISHI
🔬 Laboratoriyada oltingugurt olish usullari
1️⃣ Metallsulfidlarni qizdirish
📍 2HgS + O₂ → 2Hg + SO₂ ↑
📍 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂ ↑
2️⃣ Sulfatlarning ko‘mir bilan qaytarilishi
📍 CaSO₄ + C → CaS + CO₂ ↑
📍 BaSO₄ + C → BaS + CO₂ ↑
🏭 Sanoatda oltingugurt ishlab chiqarish usullari
1️⃣ Frash usuli – oltingugurt konlaridan qazib olish:
🔸 Yerdan 110–160°C haroratdagi suv bug‘i yuboriladi
🔸 Oltingugurt suyuq holatga keladi va yuqoriga chiqib, yig‘iladi
2️⃣ Neft va tabiiy gaz tarkibidan ajratib olish
🔸 Neft va tabiiy gaz tarkibidagi H₂S gazini yondirish yoki oksidlash orqali olinadi
📍 2H₂S + O₂ → 2S + 2H₂O
3️⃣ Piritlarni qizdirish va oksidlash
🔸 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂
🔸 SO₂ keyinchalik sulfat kislotaga aylantiriladi
📌 OLTINGUGURTNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI
⚛️ Fizik xossalari
🟡 Sariq rangda
🟡 Suvda erimaydi, ammo benzol va CS₂ da eriydi
🟡 Erish harorati: ~115°C
🟡 Qaynash harorati: ~445°C
🧪 Kimyoviy xossalari
📍 1. Oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalari
🔸 Kuchli oksidlovchilar bilan oksidlanadi:
📍 S + O₂ → SO₂
📍 S + 3F₂ → SF₆
🔸 Metallarga nisbatan qaytaruvchi xususiyat ko‘rsatadi:
📍 Fe + S → FeS
📍 8Li + S → 4Li₂S
📍 2. Kislotalar bilan o‘zaro ta’sir qiladi
📍 HNO₃ bilan oksidlanadi va sulfat kislotaga aylanadi:
📍 S + 6HNO₃ → H₂SO₄ + 6NO₂ + 2H₂O
📌 OLTINGUGURTNING AMALIY AHAMIYATI
🏭 Sanoat va texnologiyada
✅ Sulfur kislotasi ishlab chiqarish (H₂SO₄)
✅ O‘g‘itlar (ammoniy sulfat, superfosfat)
✅ Portlovchi moddalar (dinamit va qora porox)
✅ Rezinani vulkanizatsiya qilish
🌿 Qishloq xo‘jaligida
✅ Zamburug‘larga qarshi fungitsid sifatida
✅ Insektitsid va o‘simliklarni himoya qilish vositalari
💊 Tibbiyotda
✅ Teri kasalliklari uchun sulfidli malhamlar
✅ Ichki organlarga ta’sir qiluvchi dorilar tarkibida