Муҳаммад Исмоил ижоди

Икки ўт орасида қолганимни, дунёларга тенг онажонимдан айрилиб қолганимни, азадор эканимни, иккинчи томонда эса бировнинг асраб авайлаб ўтирган қизини белгили қилиб қўйганимизни ардоқли Шайхимиз, энг катта уламомиз ҳазрат Абдулазиз Мансурга, Маршалл Алихонтўра Соғунийнинг набираси, таниқли олим Баҳманёр Шокировга айтдим. Ҳар иккиси, “тўйни тўхтатманг” дейишди. Ҳатто Шайх Ҳазратлари “келин куёвнинг никоҳини ўзим ўқийман, тўйни ўтқазишнинг шариатга хилоф жойи йўқ”, дедилар.
Азизлар! Барибир икки ўт орасидаман. Агар тўйни кейинга қолдиринг десангиз, ҳеч иккиланмай, кейинга қолдираман. Аммо, қолдирганим билан онамнинг азаси бир йилдан кейин ҳам, ўн йилдан кейин ҳам, то ўлгунимча юрагимдан аримаса керак.
Агар тўйни ўн бешинчи майда ўтқазаверинг, фақат кичикроқ қилиб десангиз, тўйни ўн бешинчи май куни ўтқазаман. Доимий дарддошларим сифатида ўз фикр мулоҳазаларингизни билдиришингизни сўрайман. Бошимда Худо гувоҳ, нима десангизлар қулоқ қоқмай сиз айтган амрга бўйсунаман.

БАҒРИ БУТУН БАНДА ЙЎҚ
Ўн бешинчи май... Зулайҳо хожи онам таваллуд топган кун. Ўғлимнинг, қизларимнинг, укаларимнинг тўйлари ўн бешинчи майда бўлган. Бу оиламиз анъанаси. Бу йил кенжа ўғлимнинг тўйини ўн бешинчи майга мўлжаллаган эдик. Ўғлимнинг Фотиҳа тўйида онамнинг ўзлари бош қош бўлган эди. “Ушлаб турма, тўйни ўтқазавер” деганларида, “Йўқ, тўй ўн бешинчи майда бўлади,” деган эдик. Афсуски, онам Рамазон ойида, қутлуғ Лайлатулқадр кунларида, аср номози пайти, жойномоз устида, саждага бош қўйганча Оллоҳга омонатини топширди. Ёйилган жайномоз ҳали ҳамон очиқ. Намоз вақти кирганда ака укаларим, опа сингилларим, қариндош уруғ навбатма навбат намоз ўқийди. Гоҳо унда фаришталар намоз ўқиётгандай туюлиб кетади. Бу жайномоздан онамнинг ифори кетмаган. Тўйиб тўйиб ҳидлайман. Онамнинг иси бор, изи бор, ўрни бор, онам ўтирган тўшанчилар бор, онам менга ёзадиган дастурхонлар бор, мен борганда онам ёнбошимга қўядиган ёстиқлар бор, қулоқларим остида онамнинг дуолари жаранглайди, аммо онамнинг ўзи йўқ... Онам яшаган уй тўла одам, аммо ҳеч ким йўқдай ҳувиллайди. Мана ўн бешинчи май яқинлашмоқда. Икки ўт орасидаман. Юрагимда адоқсиз дарду ҳасрат, қалбимда титроқ, кўзимда ёш. Ташқарида эса ҳаёт давом этмоқда. Тўй белгилаб қўйганмиз. Бировнинг гулдай ўстириб, кўзининг қароғида, юрагининг ардоғида асраб авайлаган қизини Фотиҳа қилганмиз, узоқ ушлаб туриш ноқулай. Қолаверса, бу тўйни бўлишини узоқ йиллар орзуқиб кутганман. Бу тўй ўғлим Жавҳарбекни тўйи. Ёдингизда бўлса керак, уч йил олдин кўз олдимда Жавҳарбекни машина уриб кетганди. Жавҳарбек кўз ўнгимда беш метр нарига учиб кетганди. Дод солиб, олдига югуриб бордим, қучоқлаганча ердан кўтарсам, икки оёғи синиб, осилиб турибди. Бир қўли синиб шалвираб тушди. Қон кийимларини қип қизил қилиб, шариллаб асфальтга оқа бошлади. Кўзимга еру-осмон қоронғу бўлиб кетди. Фарёд уриб бақира бошладим. Ўшанда ўғлим айтган сўзларни умрим охиригача унутмайман: “Дадажон йиғламанг, менга ҳеч нарса қилгани йўқ, мен тузалиб кетаман, фақат сиз йиғламанг”. Ўзини икки оёғи, бир қўли синиб, юзлари маматалоқ кўкариб ётибди, аммо мени юпатаяпти. Уриб кетган шофёрга қарата бор йўғи бир оғиз сўз айтди: “Намунча..”
Ўн бешинчи майда мана шу мард ва матонатли ўғлимнинг тўйи. Ўғлим кейинчалик шу автоҳалокат туфайли олти марта операция қилинди. Синган суяклардан чиққан илик ёғлари қонга қўшилиб, қон ёғланди ва мия толалари ёпилиб қолди, ўпкага борадиган ҳаво йўллари ёғланиб нафас йўллари беркилди, ўғлим оғриқ зўридан ингради, ҳаво етишмай оғир оғир иҳради, қаттиқ босганидан тишлари синиб қирсиллади, аммо бир оғиз “дада фалон жойим оғрияпти,” демади. Ҳатто кўз ёшларини яширди. Ҳатто йўқлигимда бировга бир оғиз оғриқлари ҳақида гапирмади. Айтингчи, мана шундай болани севмай бўладими? Ўша кунлари ўғлимни минглаб инсон дуо қилди. Ўша пайтдаги вилоятимиз хокими Ғофуржон Мирзаев, ўша пайтдаги Соғлиқни сақлаш вазири Беҳзод Мусаев жарроҳлик амалиётининг бошида турди. Аввали Худо, қолаверса шифокорлар ёрдами билан ўғлим бир ўлимдан қолди. Ўғлим, шифохонадан соғайиб чиққач, судга чақиришди, “Нима даъвойингиз бор, юз миллион десангиз ҳам ундириб берамиз” дейишди, ўғлим “Ҳеч қандай даъвойим йўқ, кечирдим,” деди. Ўғлимнинг мардлиги ва олижаноблиги мени ҳайратга солди. Ўғлимдан фахрландим. Шундай ўғилни менга ато қилган Оллоҳга шукроналар айтдим. “Илоҳо тўйларингни кўрай, илоҳо, бахтли саодатли бўл, Оллоҳим сени ўз ҳибзу-ҳимоятида ҳамиша асрасин ўғлим,” деб дуо қилдим. Шунинг учун бу тўй мен учун узоқ кутилган қадрли тўй. Бу тўйни кўрайин деб узоқ йиллар орзуқиб кутганман. Кечалари тўйни режалаштириб ширин ширин хаёллар сурганман. Ўзбекнинг энг бахтли онлари элга ош бериб, тўй дастурхонини ёзишда эканлигига иқрор бўлганман.

Энди босган изларингни тўрт томондан тополмасман.
Толиқиб ҳам толиб бўлдим, қирққа кирмай қариб бўлдим.
Лайли наҳор сени излаб ер-осмондан тополмасман.
Бу шеърни биринчи қараганда бармоқ вазнида ёзилган шеър дейиш мумкин, бир қараб халқ оғзаки ижоди анъаналари йўлида ёзилган ҳам дейиш мумкин. Аслида бу Тўра Сулаймон иқтидори яратган бадиий юксак ғалабадир. Ўтмишдаги бадиий анъаналарни замонавийлаштириш модернизм бўладиган бўлса, Тўра Сулаймон модернист шоирдир.
Ярим тунда Гулистон шаҳрининг марказий кўчаларини айландик, уйқу нималигини билмайдиган шамол кўйлакларимизни тортқиларди, тўлин Ой кимдир ирғитиб юборган-у, ерга тушмай булутларга илиниб қолган каптокдек, тепамизда биз билан сайр қилиб, қаерга борсак бирга юрарди.
Навоий ҳайкали ёнига борганимизда:
– Бизнинг вилоятда ҳам иқтидорли ижодкорлар бор. Ойниса Ортиқбоева, Ортиқбой Султонов, Баҳор Холбекова, Абдуғани Абдураҳмонов, Ровшан Маҳмудов… Кичик дарёда катта кемалар сузолмас экан. Дарёни кенгайтириб бўлмади. Кемаларни кичрайтирдик. Агар улар ўз вақтида Тошкентга кетганларида кўпроқ мувоффақиятларга эришардилар. Лекин ҳозирги ҳолатда ҳам ёмон ижод қилмаяптилар. Сирдарё халқи меҳнаткашлиги, фидоийлиги, заҳматини ёритиш учун Шолохов керак. Пастроғига кўнмайман. Бу халқ шунга арзийди. Бу халқнинг матонати сабру-тоқати, курашчанлиги ҳақида қани эди “Шаҳнома”дай асар ёзилса… Аммо ҳали хануз “Шоҳнома”нинг бир варағи йўқ. Одамлар эса ишлаяпти, тер тўкаяпти, чўлни обод қилаяпти, бийдай дала-дашт гулистонга айланаяпти…
Уларнинг қаҳрамонлигини мадҳ этувчи шоир-у ёзувчилар эса нўноқ…
Икки қатор шеър қофиясини жой-жойига қўёлмайди…
Эрта тонгда Тўра ака билан хайрлашдим. Шеър.дарди билан бошланган суҳбатимиз шеър дарди билан тугади. Бошқа мавзу эсимизга ҳам келмабди. Худди аввалдан таниш, болаликдан биладиган одамни олдига келгандай, бемалол келдим, кўрдим, хурсанд бўлдим, кўнглим кўтарилди ва яна келишни ният қилиб, хурсандчилик билан кетаяпман.
Баъзан қояларда улкан дарахтлар виқор билан турадиларки, нега узун-узун, қатор-қатор эккан дарахтларимиз бундай бақувват ва кўркам бўлмайди, дея ўйлаб қоламан ва бундай дарахтларни Худонинг ўзи айнан мана шу юксакликда парваришлаб, вояга етказиб қўйган, ўнталаб, юзталаб эккан кўчатларимиз ҳеч қачон бундай бўлолмайди деган қарорга келаман.
Шу билан бирга сунъий етиштирилган шоир-у ёзувчилар билан табиий, Худо берган иқтидор билан юксакка кўтарилган шоиру-ёзувчиларни қандай қилиб фарқласа бўлади деган ўй-хаёлларга бериламан ва шундай жавоб топаман: – Сунъий етиштирилган шоир-у ёзувчилар эришган мувоффақиятларга меҳнат билан, тиришқоқлик билан, илм билан эришса бўлади. Улар кўтарилган юксакликка чиқиш мумкин, аммо Худо яратган туғма истеъдод эгалари кўтарилган юксакликка, бадиий мувоффақиятга меҳнат билан, тиришқоқлик билан, илм билан эришиб бўлмайди. Умуман олганда одамзотнинг қўлида иқтидорни ярата олувчи қўлланма, дарслик, рецепт йўқ.
У фақат Худонинг қўлида. У Худонинг сири. Худди руҳ нима, жон нималигини ҳеч ким билмагандай иқтидорни нима эканлигини ҳам ҳеч ким билмайди.
Тўра Сулаймоннинг табиий, Худо берган иқтидори кишини ҳамиша ҳайратга солаверади.
Бугун бу туғма иқтидор орамизда йўқ. Аммо, не бахтким, у ўзи яратган иқтидор меваларини бизга ташлаб кетди. Бугун бу мевалардан ҳамма, ҳар кун, ҳар онда баҳраманд бўлаётир. Бу иқтидор шеърларда, достонларда, қўшиқларда баралла янграмоқда:
Чаман ичинда бир гул, гул бир ён, чаман бир ён
Сарви, санобармидир? – Соч бир ён, суман бир ён.
Саҳар субҳи содиқда мушк бир ён, мужгон бир ён
Тун пардасин тортса гар, ой бир ён, осмон бир ён…
Муҳаммад ИСМОИЛ

Менинг ижодим ҳамиша Эргаш Жуманбулбул, Фозил Йўлдош достонларидан, халқ оғзаки ижодидан озиқланиб келди, мен улардан ўргандим, илҳомландим ва фақат ўшаларнигина ҳақиқий шеърият дарғалари деб тан олиб келдим.
Эшик олди ойдин кўл
Ойна солсам ботмайди.
Армонларда кетган болам-а,
От юборсам қайтмайди.
Қўлимдаги узукнинг
Гарди борда, кўзи йўқ.
Шунқоримни уйида,
Ўрни борда, ўзи йўқ.”
Тўра Сулаймон жуда ажойиб шеър ўқирди. Сўзлар дона-дона, жаранглаб чиқарди. Худди дўмбира симига бармоқлари текканда чиққан жарангга ўхшарди бу садо. Дўмбира садоси вужуд бўлса, шеър шу вужуднинг руҳига ўхшарди. Бир-бири билан чамбарчас қоришиб кетган бир тан-у бир жон. Ўша оқшом алламаҳалгача шеърлар ўқилди.
Болалигимда тўй-марака, йиғинлар, сайлларга дўмбирасини кўтариб халқ бахшилари келиб қоларди. Бахшиларнинг мардонавор ҳайқириқлари, қон томирларимизни жимирлатиб юборадиган нола-ю фиғонлари авж пардаларда Мирзачўл дала-ю даштларини тўлдириб юборарди.
Улкан дарё бошланган илк нуқта – булоқни кўриб қолгандай ҳайратланардим. Мана шу булоқларнинг жилғалари аста-секин йўлларда қўшилиб дарё бўлишини, албатта дарёни фақат дарё ҳолатидагина кўрганлар ишонмайди. Бўлиши мумкин эмас, дейди. Агар бугунги кун ўзбек шеъриятини олиб қарайдиган бўлсак, кўпчилик шоирларнинг сув ичган булоқлари – Европадан кириб келган бармоқ вазнига бориб тақалади.
Бизда, XIX асргача бармоқ вазни деярли бўлмаган. Бармоқ вазни Пушкинни, Лермонтовни, Есенинни ўқиганимиз, улардан ўрганганимиз учун кириб келди. Пушкин ҳам ўз ўрнида Шекспир, Петрарка, Лонгфелло ва бошқалардан ўрганди. Бу табиий ҳол. Лекин, Чингиз Айтматовнинг “Асрга татигулик кун” романидаги Найман она образи эсингиздами, у оппоқ кийимда боласини чорлаб, кенг далада бўзлаган ҳолда қўшиқ айтади. Халқ оғзаки ижоди, достончилик дала-даштларимиз бўйлаб юргандай, она ўз боласини зорланиб чорлаётгандай туюлаверади.
Халқ оғзаки ижодининг энг улкан ва энг сўнгги номаёндаси, давомчиси эса Тўра Сулаймон эди.
Тўра Сулаймонда бош ҳарфлари бир хил сўзлар олд қофия бўлиб, сўзларнинг ўзига хос уламасини, до-ре-ми-фа-сольларни ташкил қилади. У элнинг “мен”и орқали сўзлайди. Тил – унинг фикри, унинг бадиий мушоҳадаси, ворис сифатида қабул қилиб олган хазинаси. Тилни яхши билиши – ижодининг баракали, файзли, истиқболли бўлишига кафолат бўлди. Шоир тилни ўз савиясининг ўлчов бирлиги сифатида қабул қилди, яъни тилни қанчалик яхши билса, шоир шунча буюк бўлади деб билди ва бошқаларни ҳам шу ўлчов билан ўлчади.Қуйида Тўра Сулаймон ижодидан айрим дилга яқин намуналарни мушоҳада учун келтираман:
– Қия-қия қирлардан қийиб учсам,
Бир ўртаниб, қирларда куйиб учсам.
Ҳаволаниб, жонимдан тўйиб учсам.
Сиз-да ғариб, султоним, менда ғариб.
* * *
Не учундир бу элда
саодат сохтадин сохта
Хиёнат авжида, ё Раб
диёнат сохтадин сохта
Иззат-икром, хаё, меҳру
оқибат сохтадин сохта.
Илтижолар ижобатсиз,
ибодат сохтадин сохта.
* * *
Йўлинг элдан айри бўлса йиғла, ёлғиз бошман деб
Аёқ остида топталган кераксиз бир тошман деб.
* * *
Университетда ўқиб юрганимда ХХ аср бошларида яшаган машҳур рус шоирлари Марина Цветаева, Игор Северянин, Алексей Крученихларнинг сўзларни бир хил тизимда тизиб, (худди илтижолар ижобатсиз ибодат сохтадин сохта) жаранглатишларини, ҳарфларни биллур садосидай ўйнатишларини ўқиб, Тўра Сулаймон ҳам модернист шоир экан-ку, деган хаёлга борган эдим. Ижод лабараториясида сўзларнинг ижодий тадқиқотларини, экспериментларини ўтқазар экан, деган хаёлга борган эдим.
Кейин билсам, бундай бадиий тадқиқотлар, модернчиларнинг бутун оламга жар солиб кўтарган ғала-ғовурларининг ҳаммаси, биргина “Алпомиш”нинг ўзида аллақачоноқ синовдан ўтқазилиб, йўлга қўйилиб бўлган экан.
Қурруё-қур ҳайт-а, тўрамнинг оти,
Оқ тўшим – яйловинг, сочим шибиртки.
Куйганимдан гапни гапга улайин,
То ўлганча сайисинг бўп юрайин.
Эгам раҳм айласин қонли ёшима,
Сабаб бўлиб қўшгин тенгу тўшима.
Қурруё-қур ҳайт-а, тўрамнинг оти!
Тўра Сулаймоннинг модерни шундан иборат эдики, у халқ оғзаки ижодини бармоқ вазни билан чатиштирди, замонавийлаштирди ва бу билан “модернист” шоир деб бериладиган унвонга тўлалигича сазовор бўлди.
Излай-излай ҳориб бўлдим, сенсиз ёлғиз ғариб бўлдим.