Mark Tven – "Inson o'zi nima.?"
(Ushbu sharh va kitob tabingizni xira qilishi mumkin)
"Inson – mashina!" Asar mo'ysafidni keskin xukmi bilan boshlanadi. Bu fikrni eshitgan odam tabiiy ravishda qarshi fikr bildiradi, xuddi asarni ikkinchi qahramoni singari: "Yo'q adashyapsiz, insonni qalbi, xis-tuyg'ulari, erkin irodasi, yuksak axloqi bor," deya. Ammo bu kitobni o'qir ekansiz, shunday qat'iy, shafqatsiz va aniq dalillarga duch kelasizki, ularning qarshisida ojiz qolishingiz mumkin.
'Fikrlarimiz o'zimizgami tegishli.?”
Mo'ysafid qat'iy turib shunday deydi: 'Inson xech qachon o'z fikrlarini mustaqil ravishda yaratmaydi, ularni tashqi ta'sirlardan oladi."
Yigit esa bu fikrga e'tiroz bildirgan xolda: 'Axir men xozir bu gaplaringizning bema'niligini aytmadimmi! Xo'sh bu fikrni qayerdan oldim unda?"
Mo"ysafid: "Bu ham o'zingga tegishli emas. Ajdodlarini asrlar davomida ongiga o'rnashgan fikrlarini sening ongingga o'tgan qoldig'idir. O'zingdan xech qanday yangi fikr yaratganing yo'q."
Bu kitobni o'qir ekansiz ichingizda nimadir sinadi. Axir biz butun umrimizni "mening fikrim", "mening tanlovim", "mening axloqim" deb yashaymizmi.?
"Axloq"
Mo'ysafid: "Sizning axloqingiz – sizni shunday tarbiyalagan jamiyat axloqidir. Agar siz boshqa mamlakatda tug'ilganingizda, o'zgacha axloqqa ega bo'lardingiz."
Xaqiqatdan xam, biz nimani yaxshilik va nimalarni yomonlik deb bilamiz o'zi.? Agar jamiyat bizga yaxshi axloq deb xisoblaganlarimizni aksincha teskarisini o'rgatganida, bugun biz o'zimizni butunlay boshqa odam sifatida ko'rmasmidik.?
Madaniyatga asoslangan axloqiy nisbiylik nazariyasiga ko'ra, xar bir jamiyat o'z tarixi, dini, urf-odatlari asosida axloqiy me'yorlarni shakllantiradi. Ya'ni, yaxshi va yomon tushunchalari nisbiydir va muayyan ijtimoiy sharoitga bog'liq. Shu sababli, odamlar o'z jamiyatidagi axloqiy normalarni tabiiy deb qabul qiladi, boshqa muhitda tug'ilganida esa boshqacha axloqqa ega bo'lar edi.
Bu xodisa ko'plab olimlar tarafidan o'rganilgan.
Masalan Stenford Universiteti professori Richard Shveyder, u Hindiston va AQShdagi axloqiy qoida va qadriyatlarni solishtirib, odamlar jamiyatiga bog'liq xolda ma'lum xatti-xarakatlarni ma'qullashi yoki qoralashini ko'rsatib bergan. Amerikalik uchun ota-onaning so'ziga qarshi chiqish mustaqillik belgisi bo'lishi mumkin, lekin Hindistonda bu xurmatsizlik sanaladi. Demak, bizning axloqiy qarashlarimiz tug'ilgan yerimizga bog'liq xolda shakllanadi.
"Fidoyilik."
Mo'ysafid, yigitga yana bir zarbani beradi: "Inson, fidokorlik qilayotgandek ko'rinadi. Ammo aslida bunday narsa xech qachon bo'lmagan va bo'lishi xam mumkin emas."
Yigit yana e'tiroz bildiradi: "Agar bir kishi o'zining yo'lkira pulini muhtoj kampirga bersa-yu, o'zi uzoq masofani piyoda bosib o'tsa, bu fidoyilik bo'lmay nima.?"
Mo'ysafidning javobi tayyor: "U shunchaki vijdonining qiynog'idan qochish uchun shunday qildi. Tinch uyqusi, vijdon azobidan xalos bo'lish xuquqini sotib oldi. Ya'ni u o'z ruhini qoniqtirish uchun xarakat qildi."
Bu fikrni o'ylab ko'ring: biz biror kishiga yordam berganimizda, avval o'zimizni yaxshi xis qilishni xoxlaymiz. Aks xolda, o'zimizni yomon xis qilamiz. Shuni o'zi xam o'z nafimizni o'ylash emasmi.?
Kitob inson tabiatining ko'plab achchiq xaqiqatlarini ochib beradi. "Inson o'zi nima.?" – shunchaki falsafiy asar emas. Bu – odamni o'ziga o'zi begona qiladigan kitob. O'qiganingizdan keyin xar bir xarakatingizga shubha bilan qaray boshlaysiz. Shu qarorni o'zim berdimmi.? Yoki bu menga yuklatilgan, o'rgatilganinimi.? Men xaqiqatan xam yaxshilik qilyapmanmi.? Yoki faqat o'zimni yaxshi xis qilish yoki evaziga boshqa bir dunyoda mukofot olish uchunmi.?
(Ushbu sharh va kitob tabingizni xira qilishi mumkin)
"Inson – mashina!" Asar mo'ysafidni keskin xukmi bilan boshlanadi. Bu fikrni eshitgan odam tabiiy ravishda qarshi fikr bildiradi, xuddi asarni ikkinchi qahramoni singari: "Yo'q adashyapsiz, insonni qalbi, xis-tuyg'ulari, erkin irodasi, yuksak axloqi bor," deya. Ammo bu kitobni o'qir ekansiz, shunday qat'iy, shafqatsiz va aniq dalillarga duch kelasizki, ularning qarshisida ojiz qolishingiz mumkin.
'Fikrlarimiz o'zimizgami tegishli.?”
Mo'ysafid qat'iy turib shunday deydi: 'Inson xech qachon o'z fikrlarini mustaqil ravishda yaratmaydi, ularni tashqi ta'sirlardan oladi."
Yigit esa bu fikrga e'tiroz bildirgan xolda: 'Axir men xozir bu gaplaringizning bema'niligini aytmadimmi! Xo'sh bu fikrni qayerdan oldim unda?"
Mo"ysafid: "Bu ham o'zingga tegishli emas. Ajdodlarini asrlar davomida ongiga o'rnashgan fikrlarini sening ongingga o'tgan qoldig'idir. O'zingdan xech qanday yangi fikr yaratganing yo'q."
Bu kitobni o'qir ekansiz ichingizda nimadir sinadi. Axir biz butun umrimizni "mening fikrim", "mening tanlovim", "mening axloqim" deb yashaymizmi.?
"Axloq"
Mo'ysafid: "Sizning axloqingiz – sizni shunday tarbiyalagan jamiyat axloqidir. Agar siz boshqa mamlakatda tug'ilganingizda, o'zgacha axloqqa ega bo'lardingiz."
Xaqiqatdan xam, biz nimani yaxshilik va nimalarni yomonlik deb bilamiz o'zi.? Agar jamiyat bizga yaxshi axloq deb xisoblaganlarimizni aksincha teskarisini o'rgatganida, bugun biz o'zimizni butunlay boshqa odam sifatida ko'rmasmidik.?
Madaniyatga asoslangan axloqiy nisbiylik nazariyasiga ko'ra, xar bir jamiyat o'z tarixi, dini, urf-odatlari asosida axloqiy me'yorlarni shakllantiradi. Ya'ni, yaxshi va yomon tushunchalari nisbiydir va muayyan ijtimoiy sharoitga bog'liq. Shu sababli, odamlar o'z jamiyatidagi axloqiy normalarni tabiiy deb qabul qiladi, boshqa muhitda tug'ilganida esa boshqacha axloqqa ega bo'lar edi.
Bu xodisa ko'plab olimlar tarafidan o'rganilgan.
Masalan Stenford Universiteti professori Richard Shveyder, u Hindiston va AQShdagi axloqiy qoida va qadriyatlarni solishtirib, odamlar jamiyatiga bog'liq xolda ma'lum xatti-xarakatlarni ma'qullashi yoki qoralashini ko'rsatib bergan. Amerikalik uchun ota-onaning so'ziga qarshi chiqish mustaqillik belgisi bo'lishi mumkin, lekin Hindistonda bu xurmatsizlik sanaladi. Demak, bizning axloqiy qarashlarimiz tug'ilgan yerimizga bog'liq xolda shakllanadi.
"Fidoyilik."
Mo'ysafid, yigitga yana bir zarbani beradi: "Inson, fidokorlik qilayotgandek ko'rinadi. Ammo aslida bunday narsa xech qachon bo'lmagan va bo'lishi xam mumkin emas."
Yigit yana e'tiroz bildiradi: "Agar bir kishi o'zining yo'lkira pulini muhtoj kampirga bersa-yu, o'zi uzoq masofani piyoda bosib o'tsa, bu fidoyilik bo'lmay nima.?"
Mo'ysafidning javobi tayyor: "U shunchaki vijdonining qiynog'idan qochish uchun shunday qildi. Tinch uyqusi, vijdon azobidan xalos bo'lish xuquqini sotib oldi. Ya'ni u o'z ruhini qoniqtirish uchun xarakat qildi."
Bu fikrni o'ylab ko'ring: biz biror kishiga yordam berganimizda, avval o'zimizni yaxshi xis qilishni xoxlaymiz. Aks xolda, o'zimizni yomon xis qilamiz. Shuni o'zi xam o'z nafimizni o'ylash emasmi.?
Kitob inson tabiatining ko'plab achchiq xaqiqatlarini ochib beradi. "Inson o'zi nima.?" – shunchaki falsafiy asar emas. Bu – odamni o'ziga o'zi begona qiladigan kitob. O'qiganingizdan keyin xar bir xarakatingizga shubha bilan qaray boshlaysiz. Shu qarorni o'zim berdimmi.? Yoki bu menga yuklatilgan, o'rgatilganinimi.? Men xaqiqatan xam yaxshilik qilyapmanmi.? Yoki faqat o'zimni yaxshi xis qilish yoki evaziga boshqa bir dunyoda mukofot olish uchunmi.?