Insonning hayotida turli yosh davrlari krizislarni (inqirozlarni) boshdan kechirishi mumkin. Bu krizislar, odatda, ruhiy, emotsional va ijtimoiy o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lib, har bir yosh davri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Quyida asosiy krizis yoshlarini keltirib o'taman:
1. Bolalik (0-6 yosh)
- Krizislar: Bolalikda psixologik krizislar odatda ota-onalarga bo'lgan bog'liqlikdan ajralish, mustaqillikni rivojlantirish bilan bog'liq. Bolalar o'zlarini "men" sifatida anglashni boshlashadi.
- Xususiyatlar: O'zlikni anglash, boshqa odamlar bilan muloqot qilishni o'rganish, mustaqillikka intilish.
2. Bolaning maktabgacha davri (7-12 yosh)
- Krizislar: O'zligini anglash va ijtimoiy guruhda o'z o'rnini topishga intilish. Bolalar do'stlar va o'qituvchilardan ta'sirlanadi, shaxsiy qobiliyatlarini sinab ko'rishadi.
- Xususiyatlar: Ularni o'z imkoniyatlarini ko'rsatishga, o'qish va o'yin orqali o'zini tasdiqlashga ehtiyoj bor.
3. O'smirlik davri (13-18 yosh)
- Krizislar: Bu davrda o'smirlar o'z kimligini aniqlashga, mustaqillikka intilishadi. Bunga ham jismoniy, ham ruhiy o'zgarishlar sabab bo'ladi. Kimlikni shakllantirish va o'z nuqtai nazarini aniqlash asosiy masala bo'ladi.
- Xususiyatlar: Ijtimoiy tasdiqlanish, ota-onalar bilan munosabatlar, jinsiy identifikatsiya, shaxsiyatni rivojlantirish.
4. Yoshlar davri (18-30 yosh)
- Krizislar: Yoshlar hayotda mustaqil qarorlar qabul qilishni boshlaydi, o'z kasbini tanlash, oilaviy munosabatlarni rivojlantirish yoki turmush o'rtog'ini topish kabi masalalar yuzaga keladi.
- Xususiyatlar: O'z kimligini aniqlash, kelajakdagi maqsadlar belgilash, oilaviy hayotga tayyorgarlik.
5. O'rta yosh krizisi (35-45 yosh)
- Krizislar: Odamlar ko'pincha o'z hayotini qayta baholashadi, o'tgan yillarga qarab, yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini tahlil qilishadi. Bu davrda o'zgarishlar, ba'zan hayotdagi maqsadlarni aniqlash, kelajakdagi rejalarga moslashishga bo'lgan ehtiyoj ortadi.
- Xususiyatlar: "O'tgan yillarni qayta ko'rib chiqish", "hayotning maqsadi" haqida o'ylash, yangi qiziqishlar va faoliyatlarga intilish.
6. Keksayish (60 yoshdan keyin)
- Krizislar: Keksayish davrida odamlar hayotdagi erishgan yutuqlarini baholashadi, o'zining va oila a'zolarining o'zgarishlarini qabul qilishga harakat qilishadi. Hayotning oxiriga yaqinlashish hissi va bu bilan bog'liq psixologik o'zgarishlar yuzaga keladi.
- Xususiyatlar: O'z hayotini tahlil qilish, o'zining dunyodagi o'rnini anglash, meros qoldirish va o'zgarishlarni qabul qilish.
Har bir krizis, insonning o'zini anglash, rivojlanish va yangi hayotiy vazifalarni bajarishga tayyor bo'lishini ta'minlashga yordam beradi. Bu davrlar odatda o'zgarishlar va qiyinchiliklar bilan bog'liq bo'lsa-da, ular shaxsiy o'sish va rivojlanish uchun muhim imkoniyatlar yaratadi.
1. Bolalik (0-6 yosh)
- Krizislar: Bolalikda psixologik krizislar odatda ota-onalarga bo'lgan bog'liqlikdan ajralish, mustaqillikni rivojlantirish bilan bog'liq. Bolalar o'zlarini "men" sifatida anglashni boshlashadi.
- Xususiyatlar: O'zlikni anglash, boshqa odamlar bilan muloqot qilishni o'rganish, mustaqillikka intilish.
2. Bolaning maktabgacha davri (7-12 yosh)
- Krizislar: O'zligini anglash va ijtimoiy guruhda o'z o'rnini topishga intilish. Bolalar do'stlar va o'qituvchilardan ta'sirlanadi, shaxsiy qobiliyatlarini sinab ko'rishadi.
- Xususiyatlar: Ularni o'z imkoniyatlarini ko'rsatishga, o'qish va o'yin orqali o'zini tasdiqlashga ehtiyoj bor.
3. O'smirlik davri (13-18 yosh)
- Krizislar: Bu davrda o'smirlar o'z kimligini aniqlashga, mustaqillikka intilishadi. Bunga ham jismoniy, ham ruhiy o'zgarishlar sabab bo'ladi. Kimlikni shakllantirish va o'z nuqtai nazarini aniqlash asosiy masala bo'ladi.
- Xususiyatlar: Ijtimoiy tasdiqlanish, ota-onalar bilan munosabatlar, jinsiy identifikatsiya, shaxsiyatni rivojlantirish.
4. Yoshlar davri (18-30 yosh)
- Krizislar: Yoshlar hayotda mustaqil qarorlar qabul qilishni boshlaydi, o'z kasbini tanlash, oilaviy munosabatlarni rivojlantirish yoki turmush o'rtog'ini topish kabi masalalar yuzaga keladi.
- Xususiyatlar: O'z kimligini aniqlash, kelajakdagi maqsadlar belgilash, oilaviy hayotga tayyorgarlik.
5. O'rta yosh krizisi (35-45 yosh)
- Krizislar: Odamlar ko'pincha o'z hayotini qayta baholashadi, o'tgan yillarga qarab, yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini tahlil qilishadi. Bu davrda o'zgarishlar, ba'zan hayotdagi maqsadlarni aniqlash, kelajakdagi rejalarga moslashishga bo'lgan ehtiyoj ortadi.
- Xususiyatlar: "O'tgan yillarni qayta ko'rib chiqish", "hayotning maqsadi" haqida o'ylash, yangi qiziqishlar va faoliyatlarga intilish.
6. Keksayish (60 yoshdan keyin)
- Krizislar: Keksayish davrida odamlar hayotdagi erishgan yutuqlarini baholashadi, o'zining va oila a'zolarining o'zgarishlarini qabul qilishga harakat qilishadi. Hayotning oxiriga yaqinlashish hissi va bu bilan bog'liq psixologik o'zgarishlar yuzaga keladi.
- Xususiyatlar: O'z hayotini tahlil qilish, o'zining dunyodagi o'rnini anglash, meros qoldirish va o'zgarishlarni qabul qilish.
Har bir krizis, insonning o'zini anglash, rivojlanish va yangi hayotiy vazifalarni bajarishga tayyor bo'lishini ta'minlashga yordam beradi. Bu davrlar odatda o'zgarishlar va qiyinchiliklar bilan bog'liq bo'lsa-da, ular shaxsiy o'sish va rivojlanish uchun muhim imkoniyatlar yaratadi.