Совет Иттифоқида миллатлар, Ўзбекистонда глобал тарих масаласи
1924 йилги миллий-ҳудудий чегараланиш советларнинг макр-ҳийлали сиёсати эдими? Маҳаллий элиталар Турк/Туркистон бирлиги истаган, аммо марказ "бўлиб ташла, бошқар" бўйича иш тутганмиди?
Советларда миллатлар сиёсати юқорида айтилган саволлардек эмас. Саволни модерн миллий кимликларнинг ўзидан бошласак, унинг ўзи сўнгги икки юз йил ичида Европада ўртага чиққан, асосида ижтимоий ва иқтисодий динамикалари жойлашган бир жараёндир. ХХ юзйилликнинг бошлари Россия имеприяси ҳудудида "миллий" кимлик эндигина тортишилаётган, кўпчилик учун эса, бир хонадан/дин/мазҳаб/уруғ-қабила кимликлар билан белгилаш асосий эди.
1918-21 йиллар советларда бундан сўнгра давлат шаклининг қандай бўлиши ва миллатлар сиёсати ҳақидаги тортишмалар ҳақида муҳим қарорлар қабул қилинди. Большевиклар дунёнинг ҳар учида бўлаётгани каби собиқ империя ҳудудида ҳам миллий кимликлар (миллий элиталар ҳам) ривожланиши кўрдилар, ва марксизм асоси бўлган "синфий" эмас, "миллий" кимликлар асосий ўринда бўлди.
Жараённинг ўсиши тезлашиб, шуурда "миллийлашиш" тўхтатиб бўлмас экан, уни янада тезлаштириш, маълум қолиплар билан ўстириш керак эди. Зотан, узоқ режада назарий жиҳатдан иқтисодий тизим капитализмдан узоқлашгани сайин, бошқа ҳар кандай кимликлар интернационалист кимликка айланар ва маданий ўлароқ-да бутунлашар эди.
Шундай қилиб, Карелиядан Узоқ Шарққача, Сибирдан Ўрта Осиёгача миллий кимликлар учун ватан яратиш сиёсатнинг бошида келди. Аммо, бу сиёсат "бўлиб ташла, бошқар"; юқоридан туриб сунъий, қўлда чизғич билан қилинган эмас эди. Империя давридан бери тўпланиб келаётган билимлар, этнограф ва тилчиларнинг ишлари, ундан ҳам муҳимроғи маҳаллий кадрлар, миллий элиталарнинг аралашуви, тортишуви билан кечган.
Тўғри. Туркий тилли ҳудудларнинг бирлиги, бир субъект бўлиши ҳақидаги фикрлар ҳам янграр эди. Лекин, аллақачон кучли илдиз отиб бўлган миллий кимлик шуури, миллий элиталар томонидан бу унчалик ҳам қўллаб-қувватланмади. Мисол учун, 1918-19 йиллар Москвада бошқирд ва татарларнинг бир республика бўлиши режаси қўйилган пайтда, бошқирд Закий Валидий Тўғон бунга кескин қаршилик кўрсатган, ва охирида икки айри республика қурилган. Ўрта Осиёга Британиянинг Ҳиндистондан зарба эҳтимолидан қўрққан Москва учун бу ҳудудда ягона республика фикри олдинги ўринда эди.
1920 йилларда эса, Ўрта Осиёда ўзбек ва қозоқ, сўнградан туркман ва қирғиз элиталари аллақачон тарихий ҳудуд, чегара тортишмалари ичида эди. Маҳаллий реформист миллиятчилар (жадидлар) орасида ўзбек кимлиги тарафдорлари анчагина кучли, қозоқ ва туркман кимлиги вакиллари нисбатан заиф эди. Бундай шароитда эҳтимолий ягона республикада ўзбекларнинг доминант мавқеда бўлишини кўриб, буни рад этдилар.
Кунимиз советологиясида Иттифоқдаги миллатлар сиёсатидан келиб чиқиб, юқорида қўйилган саволлар эмас, бу давлатни дунё тарихи ичида қаерга қўйилиши ҳақида бошқа тортишмалар кетмоқда. Совет давлати паст даражадаги аграр давлатнинг бир реконструкцияси эдими? Дунё халқлари кеча бошлаган модерн замоннинг энг чўққисидаги мажбурий/интенсив модерлашма проекти эдими? Ғарбга қарши алтернатив маданият/цивилизация танловимиди? Анъанавий қадриятларнинг янгидан ишлаб чиқилгани бир neo-traditional тизим эдими?
@turkiston_kutubxonasi
1924 йилги миллий-ҳудудий чегараланиш советларнинг макр-ҳийлали сиёсати эдими? Маҳаллий элиталар Турк/Туркистон бирлиги истаган, аммо марказ "бўлиб ташла, бошқар" бўйича иш тутганмиди?
"Миллий тарих" (миллиятчи тарих)нинг энг катта камчилиги у ерда йўналиш "биз" ва уни шакллантирувчи, атрофдаги "бошқалар" асосида қурилиши. Икки ранг - оқ ва қора асосида.
Советларда миллатлар сиёсати юқорида айтилган саволлардек эмас. Саволни модерн миллий кимликларнинг ўзидан бошласак, унинг ўзи сўнгги икки юз йил ичида Европада ўртага чиққан, асосида ижтимоий ва иқтисодий динамикалари жойлашган бир жараёндир. ХХ юзйилликнинг бошлари Россия имеприяси ҳудудида "миллий" кимлик эндигина тортишилаётган, кўпчилик учун эса, бир хонадан/дин/мазҳаб/уруғ-қабила кимликлар билан белгилаш асосий эди.
1918-21 йиллар советларда бундан сўнгра давлат шаклининг қандай бўлиши ва миллатлар сиёсати ҳақидаги тортишмалар ҳақида муҳим қарорлар қабул қилинди. Большевиклар дунёнинг ҳар учида бўлаётгани каби собиқ империя ҳудудида ҳам миллий кимликлар (миллий элиталар ҳам) ривожланиши кўрдилар, ва марксизм асоси бўлган "синфий" эмас, "миллий" кимликлар асосий ўринда бўлди.
Жараённинг ўсиши тезлашиб, шуурда "миллийлашиш" тўхтатиб бўлмас экан, уни янада тезлаштириш, маълум қолиплар билан ўстириш керак эди. Зотан, узоқ режада назарий жиҳатдан иқтисодий тизим капитализмдан узоқлашгани сайин, бошқа ҳар кандай кимликлар интернационалист кимликка айланар ва маданий ўлароқ-да бутунлашар эди.
Шундай қилиб, Карелиядан Узоқ Шарққача, Сибирдан Ўрта Осиёгача миллий кимликлар учун ватан яратиш сиёсатнинг бошида келди. Аммо, бу сиёсат "бўлиб ташла, бошқар"; юқоридан туриб сунъий, қўлда чизғич билан қилинган эмас эди. Империя давридан бери тўпланиб келаётган билимлар, этнограф ва тилчиларнинг ишлари, ундан ҳам муҳимроғи маҳаллий кадрлар, миллий элиталарнинг аралашуви, тортишуви билан кечган.
Тўғри. Туркий тилли ҳудудларнинг бирлиги, бир субъект бўлиши ҳақидаги фикрлар ҳам янграр эди. Лекин, аллақачон кучли илдиз отиб бўлган миллий кимлик шуури, миллий элиталар томонидан бу унчалик ҳам қўллаб-қувватланмади. Мисол учун, 1918-19 йиллар Москвада бошқирд ва татарларнинг бир республика бўлиши режаси қўйилган пайтда, бошқирд Закий Валидий Тўғон бунга кескин қаршилик кўрсатган, ва охирида икки айри республика қурилган. Ўрта Осиёга Британиянинг Ҳиндистондан зарба эҳтимолидан қўрққан Москва учун бу ҳудудда ягона республика фикри олдинги ўринда эди.
1920 йилларда эса, Ўрта Осиёда ўзбек ва қозоқ, сўнградан туркман ва қирғиз элиталари аллақачон тарихий ҳудуд, чегара тортишмалари ичида эди. Маҳаллий реформист миллиятчилар (жадидлар) орасида ўзбек кимлиги тарафдорлари анчагина кучли, қозоқ ва туркман кимлиги вакиллари нисбатан заиф эди. Бундай шароитда эҳтимолий ягона республикада ўзбекларнинг доминант мавқеда бўлишини кўриб, буни рад этдилар.
Кунимиз советологиясида Иттифоқдаги миллатлар сиёсатидан келиб чиқиб, юқорида қўйилган саволлар эмас, бу давлатни дунё тарихи ичида қаерга қўйилиши ҳақида бошқа тортишмалар кетмоқда. Совет давлати паст даражадаги аграр давлатнинг бир реконструкцияси эдими? Дунё халқлари кеча бошлаган модерн замоннинг энг чўққисидаги мажбурий/интенсив модерлашма проекти эдими? Ғарбга қарши алтернатив маданият/цивилизация танловимиди? Анъанавий қадриятларнинг янгидан ишлаб чиқилгани бир neo-traditional тизим эдими?
@turkiston_kutubxonasi