Stoiklar, epikurchilar va skeptiklar
Tarixda “Ellin davri” deb ataladigan mil. avv. 4 asr oxirgi choragidan (Makedoniyalik Aleksandrdan) to miloddan avvalgi 1 asr o‘rtalarigacha bo‘lgan (Rim ellinlarni bo‘ysundirib, Misrni egallagungacha) vaqt oralig‘ida asosan uch falsafiy oqim o‘zaro raqobatda bo‘lgan. Bular: stoiklar, epikurchilar va skeptiklar. Stoik va skeptiklar asosan Suqrotni o‘zlariga ustozi avval deb bilgan bo‘lsa, epikurchilar Suqrotgacha bo‘lgan faylasuflardan, xususan, Demokritdan ilhom olgan.
Ularning ijtimoiy hayotdagi asosiy bahsi inson uchun hayotda eng muhimi nima degan savol ustida edi. Epikurchilar azobdan xolilikni muhim maqsad deb bilsa, stoiklar azobdan xolilikka intilishning o‘zi hayotni azobga aylantiradi deb hisoblagan. Skeptiklar esa inson uchun nima eng oliy qadriyat bo‘lishini ratsional asoslab bo‘lmaydi deb hisoblagan va qolgan ikki oqimni dogmatiklar deb atagan. Atigi ana shu bir savol ustidagi bahs butun boshli axloq va inson falsafasiga ulanib ketgan.
Bu uch falsafiy yo‘nalish O‘rta asrlarda Arastu va Aflotunning soyasida qolib ketgan edi. Renessans davriga kelib, sxolastik va teologik falsafadan bezgan mutafakkirlar ularga qo‘shib, Arastu va Aflotundan ham voz kechdi, ellin davrining yana o‘sha uch falsafasiga qiziqa boshladi. To 19-asrgacha yashagan faylasuflar asarlarini titkilasangiz, ularda Aflotun va Arastuni kam uchratasiz. Ularning o‘rnida Sitseron, Lukretsiy, Seneka, Plutarx, Epiktet kabi ana shu uch falsafiy yo‘nalish vakillari nomlari ko‘proq keladi. Spinoza, Dekart, Laybniz, Monten, Monteskye, Hyum… bular Sitseron va Plutarxni o‘qishgan, Arastuga sezilarli darajada kam murojaat qilingan.
19-asrdan boshlab ellin va Rim faylasuflari yana orqa planga o‘tib, Arastu va Aflotun avvalgi maqomini egallay boshladi.
Falsafa tarixi o‘zi shunday — maqom va e’tibor u faylasufdan bu faylasufga va yana aksinchasiga o‘tib turadi. Insonlarning qiziqishlari, hayotiy muammolari o‘zgaradi va shunga mos ravishda falsafalari ham. Tabiiyki, yangi ehtiyojga mos falsafani allaqachon ifodalab ketgan faylasuf albatta topiladi va ulug‘lana boshlaydi.
Mana, oxirgi yillarda stoiklarga qiziqish kuchaydi. Stoik konferensiyalar, stoik haftaliklar o‘ta boshladi. Stoiklardan ilhomlangan mualliflar ularning fikrlariga zamonaviy to‘n kiydirib, kitob yoza boshlashdi. Demak, bugungi kunda o‘sha stoikcha qarashga qayerlardadir ehtiyoj kuchaygan.
Shuni o‘ylab stoiklar va epikurchilarning qarashlarini o‘ta sodda shaklda tushuntiradigan ikkita kitobchani o‘zbekchaga tarjima qilishga ahd qildim. (Bir oylarda ikkisini ham bitkazsam kerak.) Skeptiklar borasida ham birorta kitob topsam, uni ham o‘zbek o‘quvchisiga yetkazish niyatim bor. Lekin hozircha, skeptiklar haqida o‘qiganlarim o‘quvchiga biroz og‘irroqdek tuyulyapti. Juda qiziqqanlar Sitseron (akademik skeptik) va Sekst Empirikning (pirronist skeptik) kitoblarini o‘qishi mumkin.
@khurshidyuldosh
Tarixda “Ellin davri” deb ataladigan mil. avv. 4 asr oxirgi choragidan (Makedoniyalik Aleksandrdan) to miloddan avvalgi 1 asr o‘rtalarigacha bo‘lgan (Rim ellinlarni bo‘ysundirib, Misrni egallagungacha) vaqt oralig‘ida asosan uch falsafiy oqim o‘zaro raqobatda bo‘lgan. Bular: stoiklar, epikurchilar va skeptiklar. Stoik va skeptiklar asosan Suqrotni o‘zlariga ustozi avval deb bilgan bo‘lsa, epikurchilar Suqrotgacha bo‘lgan faylasuflardan, xususan, Demokritdan ilhom olgan.
Ularning ijtimoiy hayotdagi asosiy bahsi inson uchun hayotda eng muhimi nima degan savol ustida edi. Epikurchilar azobdan xolilikni muhim maqsad deb bilsa, stoiklar azobdan xolilikka intilishning o‘zi hayotni azobga aylantiradi deb hisoblagan. Skeptiklar esa inson uchun nima eng oliy qadriyat bo‘lishini ratsional asoslab bo‘lmaydi deb hisoblagan va qolgan ikki oqimni dogmatiklar deb atagan. Atigi ana shu bir savol ustidagi bahs butun boshli axloq va inson falsafasiga ulanib ketgan.
Bu uch falsafiy yo‘nalish O‘rta asrlarda Arastu va Aflotunning soyasida qolib ketgan edi. Renessans davriga kelib, sxolastik va teologik falsafadan bezgan mutafakkirlar ularga qo‘shib, Arastu va Aflotundan ham voz kechdi, ellin davrining yana o‘sha uch falsafasiga qiziqa boshladi. To 19-asrgacha yashagan faylasuflar asarlarini titkilasangiz, ularda Aflotun va Arastuni kam uchratasiz. Ularning o‘rnida Sitseron, Lukretsiy, Seneka, Plutarx, Epiktet kabi ana shu uch falsafiy yo‘nalish vakillari nomlari ko‘proq keladi. Spinoza, Dekart, Laybniz, Monten, Monteskye, Hyum… bular Sitseron va Plutarxni o‘qishgan, Arastuga sezilarli darajada kam murojaat qilingan.
19-asrdan boshlab ellin va Rim faylasuflari yana orqa planga o‘tib, Arastu va Aflotun avvalgi maqomini egallay boshladi.
Falsafa tarixi o‘zi shunday — maqom va e’tibor u faylasufdan bu faylasufga va yana aksinchasiga o‘tib turadi. Insonlarning qiziqishlari, hayotiy muammolari o‘zgaradi va shunga mos ravishda falsafalari ham. Tabiiyki, yangi ehtiyojga mos falsafani allaqachon ifodalab ketgan faylasuf albatta topiladi va ulug‘lana boshlaydi.
Mana, oxirgi yillarda stoiklarga qiziqish kuchaydi. Stoik konferensiyalar, stoik haftaliklar o‘ta boshladi. Stoiklardan ilhomlangan mualliflar ularning fikrlariga zamonaviy to‘n kiydirib, kitob yoza boshlashdi. Demak, bugungi kunda o‘sha stoikcha qarashga qayerlardadir ehtiyoj kuchaygan.
Shuni o‘ylab stoiklar va epikurchilarning qarashlarini o‘ta sodda shaklda tushuntiradigan ikkita kitobchani o‘zbekchaga tarjima qilishga ahd qildim. (Bir oylarda ikkisini ham bitkazsam kerak.) Skeptiklar borasida ham birorta kitob topsam, uni ham o‘zbek o‘quvchisiga yetkazish niyatim bor. Lekin hozircha, skeptiklar haqida o‘qiganlarim o‘quvchiga biroz og‘irroqdek tuyulyapti. Juda qiziqqanlar Sitseron (akademik skeptik) va Sekst Empirikning (pirronist skeptik) kitoblarini o‘qishi mumkin.
@khurshidyuldosh