Empatiya, aql va axloq
Bu post ikta qismdan iborat biroz uzunroq (aslida anchagina uzun) ma'lumotga boy, (kimgadir qiziq, kimgadir vapshem qiziq bo'lmaydigan) post bo'ladi
1-qism
Insonlarda axloqning paydo bo'lishi yoki uning manbayi masalasida ma'rifatchilik davri faylasuflarida ikki tur qarash bo'lgan.
Birinchisi, fransuz ma'rifatchilari va ularning ta'sirida shakllangan kontinental Yevropadagi ma'rifatchilar qarashi. Unga ko'ra, axloqning asosi - amaliy aql, aynan amaliy aql orqali axloqiy me'yorlar shakllanadi va asoslanadi. Amaliy aql yordamida butun insoniyat uchun universal to'g'ri bo'lgan axloqiy me'yorlarni aniqlash mumkin. Bu tur qarashning yorqin namoyondasi Immanuil Kantdir. Kant nima axloqan to'g'ri yoki noto'g'riligini aytmaydi (u diniy voiz yoki nasihatgo'y mulla bo'lmagan), ammo barcha axloqiy me'yorlar uchun me'zon bo'ladigan qoidalarni ishlab chiqqan va bu qoidalarning asosi amaliy aql hisoblanadi. Ularning eng asosiysi shu: axloqiy me'yor to'g'ri bo'ladi, qachonki siz u me'yorning universal bo'lishiga rozi bo'lsangiz. Masalan, yolg'on axloqan to'g'ri bo'lishi uchun siz uning universalligini, ya'ni barchaning yolg'on gapirishga haqqi borligini tan olishingiz lozim. Ya'ni, yolg'on axloqan to'g'ri bo'lishi uchun, u universal bo'lishi kerak. Axloqiy me'yor men uchun boshqa, siz uchun yana boshqa bo'lmaydi. Demak, agar yolg'onni axloqan maqbul desak, bu nafaqat siz, balki boshqalar ham aldashi mumkinligini anglatadi. Yolg'onni universallashtirish aldanishga rozi bo'lishni ham taqozo qiladi. Barcha insonlar bir-birini aldaydigan, ya'ni yolg'on universal bo'lgan jamiyatda siz aldanishga mahkumsiz. Xo'sh, yolg'onni universal hodisa bo'lishiga rozimisiz? Menimcha, hech kim aldanishni istamaydi. Ammo aldanishni istamaslik rost so'zlashni ham taqozo qiladi. Shunday qilib, rostgo'ylik nima sababdan axloqan maqbul-u, yolg'on nomaqbul ekanligi go'yo ratsional asoslagan bo'lamiz va bu asosning o'zagida bizning o'z shaxsiy manfaatimiz yotadi. Kantning me'zonlari ma'lum ma'noda insonlarning xudbinligini asos qilib oladi, ya'ni siz o'zingizga yaxshilikni ravo ko'rganingiz uchun ham boshqalarga o'sha yaxshilikni ravo ko'rishga majbursiz. Aqlning, mantiqning izchilligi shuni talab qiladi. Axloqiy me'yorda istisno bo'lishi mumkin emas, aks holda uning tatbiqida noizchilliklar kelib chiqadi. Sahnadagi tomoshani yaxshiroq ko'rish uchun tik turib olsangiz, siz uchun yaxshi bo'lar, ammo bu universal qoida bo'lsa va hamma tomoshabinlar siz kabi o'rnidan turib olsa, sizning tik turib kuzatishingiz bilan o'tirib kuzatishingiz o'rtasida farq qolmaydi. Kantning bu me'zonini istalgan axloqiy me'yorni baholashga nisbatan qo'llash mumkin. (Istalgan biror hatti-harakatni tasavvur qiling, uning axloqan to'g'ri yoki noto'g'riligini ayni shu me'zon asosida baholab ko'ring-chi.)
Ammo me'yorni aqlan anglashning o'zi axloqli bo'lish uchun yetarlimi? O'g'rilik axloqsizlik ekanligini bila turib, shu ishga qo'l urish ham mumkin-ku. Gap shundaki, bu yerda xulq-atvorni nazorat qiladigan, g'ayri-aqliy omillar ham bor. Aqlga tobe bo'lmagan hissiyotlar e'tiqod va hatti-harakat o'rtasida bo'shliq paydo qilishi mumkin. Nima axloqsizligini bilasiz, ammo o'sha ishni baribir qilasiz. Nima uchun shunday?
Bu post ikta qismdan iborat biroz uzunroq (aslida anchagina uzun) ma'lumotga boy, (kimgadir qiziq, kimgadir vapshem qiziq bo'lmaydigan) post bo'ladi
1-qism
Insonlarda axloqning paydo bo'lishi yoki uning manbayi masalasida ma'rifatchilik davri faylasuflarida ikki tur qarash bo'lgan.
Birinchisi, fransuz ma'rifatchilari va ularning ta'sirida shakllangan kontinental Yevropadagi ma'rifatchilar qarashi. Unga ko'ra, axloqning asosi - amaliy aql, aynan amaliy aql orqali axloqiy me'yorlar shakllanadi va asoslanadi. Amaliy aql yordamida butun insoniyat uchun universal to'g'ri bo'lgan axloqiy me'yorlarni aniqlash mumkin. Bu tur qarashning yorqin namoyondasi Immanuil Kantdir. Kant nima axloqan to'g'ri yoki noto'g'riligini aytmaydi (u diniy voiz yoki nasihatgo'y mulla bo'lmagan), ammo barcha axloqiy me'yorlar uchun me'zon bo'ladigan qoidalarni ishlab chiqqan va bu qoidalarning asosi amaliy aql hisoblanadi. Ularning eng asosiysi shu: axloqiy me'yor to'g'ri bo'ladi, qachonki siz u me'yorning universal bo'lishiga rozi bo'lsangiz. Masalan, yolg'on axloqan to'g'ri bo'lishi uchun siz uning universalligini, ya'ni barchaning yolg'on gapirishga haqqi borligini tan olishingiz lozim. Ya'ni, yolg'on axloqan to'g'ri bo'lishi uchun, u universal bo'lishi kerak. Axloqiy me'yor men uchun boshqa, siz uchun yana boshqa bo'lmaydi. Demak, agar yolg'onni axloqan maqbul desak, bu nafaqat siz, balki boshqalar ham aldashi mumkinligini anglatadi. Yolg'onni universallashtirish aldanishga rozi bo'lishni ham taqozo qiladi. Barcha insonlar bir-birini aldaydigan, ya'ni yolg'on universal bo'lgan jamiyatda siz aldanishga mahkumsiz. Xo'sh, yolg'onni universal hodisa bo'lishiga rozimisiz? Menimcha, hech kim aldanishni istamaydi. Ammo aldanishni istamaslik rost so'zlashni ham taqozo qiladi. Shunday qilib, rostgo'ylik nima sababdan axloqan maqbul-u, yolg'on nomaqbul ekanligi go'yo ratsional asoslagan bo'lamiz va bu asosning o'zagida bizning o'z shaxsiy manfaatimiz yotadi. Kantning me'zonlari ma'lum ma'noda insonlarning xudbinligini asos qilib oladi, ya'ni siz o'zingizga yaxshilikni ravo ko'rganingiz uchun ham boshqalarga o'sha yaxshilikni ravo ko'rishga majbursiz. Aqlning, mantiqning izchilligi shuni talab qiladi. Axloqiy me'yorda istisno bo'lishi mumkin emas, aks holda uning tatbiqida noizchilliklar kelib chiqadi. Sahnadagi tomoshani yaxshiroq ko'rish uchun tik turib olsangiz, siz uchun yaxshi bo'lar, ammo bu universal qoida bo'lsa va hamma tomoshabinlar siz kabi o'rnidan turib olsa, sizning tik turib kuzatishingiz bilan o'tirib kuzatishingiz o'rtasida farq qolmaydi. Kantning bu me'zonini istalgan axloqiy me'yorni baholashga nisbatan qo'llash mumkin. (Istalgan biror hatti-harakatni tasavvur qiling, uning axloqan to'g'ri yoki noto'g'riligini ayni shu me'zon asosida baholab ko'ring-chi.)
Ammo me'yorni aqlan anglashning o'zi axloqli bo'lish uchun yetarlimi? O'g'rilik axloqsizlik ekanligini bila turib, shu ishga qo'l urish ham mumkin-ku. Gap shundaki, bu yerda xulq-atvorni nazorat qiladigan, g'ayri-aqliy omillar ham bor. Aqlga tobe bo'lmagan hissiyotlar e'tiqod va hatti-harakat o'rtasida bo'shliq paydo qilishi mumkin. Nima axloqsizligini bilasiz, ammo o'sha ishni baribir qilasiz. Nima uchun shunday?