2/3
Tashqi ta’sirlar siz tranzaksiyada (oldi-sotdi) ishtirok etmasangiz ham xarajat qilganingizda yoki manfaat topganingizda yuzaga keladi.
Tashqi xarajat uchun misol: siz hech qachon krassovka sotib olmasangiz ham krassovka ishlab chiqaruvchilari havoga chiqargan zararli moddalardan aziyat chekishingiz mumkin. Bu zarar krassovka sotib olayotganlarning oʻrniga, sizning va boshqa krassovka sotib olmaydiganlarning hisobidan qoplanadi. Chunki, krassovka ishlab chiqaruvchisi havoga chiqarilgan zararni tannarxga kiritmagani uchun tannarx kichraytirib koʻrsatiladi. Natijada, aslida krassovka sotib olishni xohlamaganlar ham ularni sotib oladi. Kislorodning xususiy emasligi, buning imkoni yoʻqligi tufayli shunday muammo yuzaga keladi. Aks holda korxona kislorod egasiga keltirilgan zararni toʻlagan va tannarxni toʻgʻri belgilagan boʻlar edi. Demak, bu yerda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shuning uchun davlat ushbu muvaffaqiyatsizlikni yumshtaish maqsadida korxonaga keltirilgan zararni qoplash uchun soliq solishi kerak.
Tashqi manfaat uchun misol: farmatsevtika korxonasi virusga qarshi yangi vaksina oʻylab topdi. Shahar aholisi vaksinani sotib olsa oʻlimlar kamayadi, odamlar oʻz ishi bilan bemalol shugʻullana oladi. Demak, odamlar uchun vaksinaning qiymati uning tannarxidan yuqori. Bunday tovar bozor sharoitida ishlab chiqarilishi kerak. Ammo, bunday boʻlmaydi. Chunki vaksina olganlar hisobiga vaksina olmaganlarning kasal boʻlish ehtimoli kamayadi. Ya’ni vaksina olganlar qancha koʻp boʻlsa vaksina olmaganlar shunchalik manfaatdor. Lekin vaksinadan foydalanmaganlar oʻz manfaatlarini ishlab chiqaruvchiga toʻlab beradi deyish qiyin. Bunday holatda, vaksina ishlab chiqaruvchilar mahsulotni keragidan kam miqdorda ishlab chiqarishi yoki umuman ishlab chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun davlat odamlardan soliq yigʻishi va korxona mahsulotni ishlab chiqarishini subsidiyalashi mumkin. Bu bilan davlat bozor muvaffaqiyatsizligini yumshatgan boʻladi.
Tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi xizmatlar, odatda, bunday xususiyatlarga ega emas. Bu xizmatlarni odamlarning oʻzi, oʻzlari uchun sotib olishi mumkin. Bozor bunday xizmatlarni davlatdan koʻra samarali ishlab chiqara oladi.
Yana bir narsa, biz yurilgan yoʻl qayerga olib borishini bilganimiz uchun u haqida gapiramiz. Ammo, yurilmagan yoʻllar qayerga olib borishini bilmaymiz. Bozor iqtisodiyoti bizga qaysi yurilmagan yoʻl eng samaralisi ekanligini koʻrsata oladi!
Tashqi ta’sirlar siz tranzaksiyada (oldi-sotdi) ishtirok etmasangiz ham xarajat qilganingizda yoki manfaat topganingizda yuzaga keladi.
Tashqi xarajat uchun misol: siz hech qachon krassovka sotib olmasangiz ham krassovka ishlab chiqaruvchilari havoga chiqargan zararli moddalardan aziyat chekishingiz mumkin. Bu zarar krassovka sotib olayotganlarning oʻrniga, sizning va boshqa krassovka sotib olmaydiganlarning hisobidan qoplanadi. Chunki, krassovka ishlab chiqaruvchisi havoga chiqarilgan zararni tannarxga kiritmagani uchun tannarx kichraytirib koʻrsatiladi. Natijada, aslida krassovka sotib olishni xohlamaganlar ham ularni sotib oladi. Kislorodning xususiy emasligi, buning imkoni yoʻqligi tufayli shunday muammo yuzaga keladi. Aks holda korxona kislorod egasiga keltirilgan zararni toʻlagan va tannarxni toʻgʻri belgilagan boʻlar edi. Demak, bu yerda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shuning uchun davlat ushbu muvaffaqiyatsizlikni yumshtaish maqsadida korxonaga keltirilgan zararni qoplash uchun soliq solishi kerak.
Tashqi manfaat uchun misol: farmatsevtika korxonasi virusga qarshi yangi vaksina oʻylab topdi. Shahar aholisi vaksinani sotib olsa oʻlimlar kamayadi, odamlar oʻz ishi bilan bemalol shugʻullana oladi. Demak, odamlar uchun vaksinaning qiymati uning tannarxidan yuqori. Bunday tovar bozor sharoitida ishlab chiqarilishi kerak. Ammo, bunday boʻlmaydi. Chunki vaksina olganlar hisobiga vaksina olmaganlarning kasal boʻlish ehtimoli kamayadi. Ya’ni vaksina olganlar qancha koʻp boʻlsa vaksina olmaganlar shunchalik manfaatdor. Lekin vaksinadan foydalanmaganlar oʻz manfaatlarini ishlab chiqaruvchiga toʻlab beradi deyish qiyin. Bunday holatda, vaksina ishlab chiqaruvchilar mahsulotni keragidan kam miqdorda ishlab chiqarishi yoki umuman ishlab chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun davlat odamlardan soliq yigʻishi va korxona mahsulotni ishlab chiqarishini subsidiyalashi mumkin. Bu bilan davlat bozor muvaffaqiyatsizligini yumshatgan boʻladi.
Tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi xizmatlar, odatda, bunday xususiyatlarga ega emas. Bu xizmatlarni odamlarning oʻzi, oʻzlari uchun sotib olishi mumkin. Bozor bunday xizmatlarni davlatdan koʻra samarali ishlab chiqara oladi.
Yana bir narsa, biz yurilgan yoʻl qayerga olib borishini bilganimiz uchun u haqida gapiramiz. Ammo, yurilmagan yoʻllar qayerga olib borishini bilmaymiz. Bozor iqtisodiyoti bizga qaysi yurilmagan yoʻl eng samaralisi ekanligini koʻrsata oladi!