1/3
Davlat, Jamiyat va Iqtisodiyot haqida
Yevropa Ittifoqi va AQSHda davlatning roli, iqtisodiy tizim va ijtimoiy hayot tubdan farq qiladi. Birinchisida davlatning roli ijtimoiy-iqtisodiy hayotda keng ishtirok etsa, ikkinchisida minimal darajada cheklangan. Odatda, odamlardan: “bozor samarali ishlaydigan sohalarni bozorga qoʻyib berish va davlatning rolini qisqartirish toʻgʻri boʻladimi” deb soʻrasangiz, “ha, albatta” deb javob berishadi. Lekin, savolni aniqlashtirib bersangiz, masalan: “tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi sohalarda davlat sektori boʻlishi kerakmi yoki xususiy?” deb soʻrasangiz, “bu vazifa bilan davlat shugʻullanishi kerak” degan javobni olamiz. Vaholanki, bu kabi xizmatlarni bozor davlatdan koʻra samarali ishlab chiqaradi.
Xoʻsh, davlat nima uchun kerak? Qanday vazifalarni amalga oshirishda odamlar muvaffaqiyatsizlikka uchradiki davlatga ehtiyoj paydo boʻldi? Aynan shunday savollar davlatning rolini aniqlab olishga yordam beradi.
Odamlar oʻz mulkidan foydalanishi uchun kimdir ularning mulki daxlsiz ekanligini kafolatlashi va uning mulkiga undan boshqa hechkim egalik qila olmasligini kafolatlashi kerak. Kimdir boshqa birovning individual erkinliklarini buzmasligi kerak. Odamlar ishlashi, savdo qilishi va mulkini uzoq muddatda saqlay olishiga ishonch hosil qilgandagina ushbu faoliyatlar bilan shugʻullanishni boshlaydi. Shunday ekan, davlatning eng birinchi, fundamental vazifasi bu himoya qilish!
Bozor iqtisodiyoti cheklangan resurslarimizni eng optimal ssenariyda taqsimlaydi degan gapni koʻp eshitamiz. Shuning hisobiga biz jamiyat sifatida tezroq boyishimiz mumkin. Ammo shunday tovar va xizmatlar borki, ularni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bular: jamoat mollari va tashqi ta’sirlarga ega tovarlar.
Jamoat mollari bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilib boʻlmaydigan tovarlardir. Umumiy iste’mol - bu bir guruhni tovar bilan ta’minlash bir vaqting oʻzida boshqa bir guruhni ham u bilan ta’minlashiga nisbatan aytiladi. Bunday tovarlarning toʻlovida, toʻlashga qobiliyati boʻlmagan yoki toʻlashni istamagan iste’molchilarni inkor etib boʻlmaydi.
Masalan, tasavvur qiling, shahar uchun toʻgʻon qurish kerak. Aks holda daryo toshib, shaharni suv bosishi mumkin. Ya’ni toʻgʻonning shahar aholisi uchun qiymati uning tannarxidan yuqori. Talab bor ekan, kimdir oʻz taklifi bilan bu talabni qondirishi va koʻprik qurilishi kerak. Ammo bunday boʻlmaydi. Bozor toʻgʻon qurilishida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Sabab: toʻgʻon uchun toʻlashni istamaydiganlarning ulushi, toʻlamoqchi boʻlganlarga yuk boʻladi. Natijada toʻlamoqchi boʻlganlar ham toʻlashni istamay qolishi mumkin. Bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilinmaydigan ne’matga misol boʻladi. Armiya, jamoat bogʻlari, koʻpriklar, toza havo kabi ne’matlar ham xuddi shunday xususiyatga ega. Ana shunday xususiyatga ega tovarlarni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizliklarini yumshatish uchun davlat fuqarolardan soliq yigʻib, bu kabi tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan sotib olishi kerak.
Davlat, Jamiyat va Iqtisodiyot haqida
Yevropa Ittifoqi va AQSHda davlatning roli, iqtisodiy tizim va ijtimoiy hayot tubdan farq qiladi. Birinchisida davlatning roli ijtimoiy-iqtisodiy hayotda keng ishtirok etsa, ikkinchisida minimal darajada cheklangan. Odatda, odamlardan: “bozor samarali ishlaydigan sohalarni bozorga qoʻyib berish va davlatning rolini qisqartirish toʻgʻri boʻladimi” deb soʻrasangiz, “ha, albatta” deb javob berishadi. Lekin, savolni aniqlashtirib bersangiz, masalan: “tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi sohalarda davlat sektori boʻlishi kerakmi yoki xususiy?” deb soʻrasangiz, “bu vazifa bilan davlat shugʻullanishi kerak” degan javobni olamiz. Vaholanki, bu kabi xizmatlarni bozor davlatdan koʻra samarali ishlab chiqaradi.
Xoʻsh, davlat nima uchun kerak? Qanday vazifalarni amalga oshirishda odamlar muvaffaqiyatsizlikka uchradiki davlatga ehtiyoj paydo boʻldi? Aynan shunday savollar davlatning rolini aniqlab olishga yordam beradi.
Odamlar oʻz mulkidan foydalanishi uchun kimdir ularning mulki daxlsiz ekanligini kafolatlashi va uning mulkiga undan boshqa hechkim egalik qila olmasligini kafolatlashi kerak. Kimdir boshqa birovning individual erkinliklarini buzmasligi kerak. Odamlar ishlashi, savdo qilishi va mulkini uzoq muddatda saqlay olishiga ishonch hosil qilgandagina ushbu faoliyatlar bilan shugʻullanishni boshlaydi. Shunday ekan, davlatning eng birinchi, fundamental vazifasi bu himoya qilish!
Bozor iqtisodiyoti cheklangan resurslarimizni eng optimal ssenariyda taqsimlaydi degan gapni koʻp eshitamiz. Shuning hisobiga biz jamiyat sifatida tezroq boyishimiz mumkin. Ammo shunday tovar va xizmatlar borki, ularni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bular: jamoat mollari va tashqi ta’sirlarga ega tovarlar.
Jamoat mollari bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilib boʻlmaydigan tovarlardir. Umumiy iste’mol - bu bir guruhni tovar bilan ta’minlash bir vaqting oʻzida boshqa bir guruhni ham u bilan ta’minlashiga nisbatan aytiladi. Bunday tovarlarning toʻlovida, toʻlashga qobiliyati boʻlmagan yoki toʻlashni istamagan iste’molchilarni inkor etib boʻlmaydi.
Masalan, tasavvur qiling, shahar uchun toʻgʻon qurish kerak. Aks holda daryo toshib, shaharni suv bosishi mumkin. Ya’ni toʻgʻonning shahar aholisi uchun qiymati uning tannarxidan yuqori. Talab bor ekan, kimdir oʻz taklifi bilan bu talabni qondirishi va koʻprik qurilishi kerak. Ammo bunday boʻlmaydi. Bozor toʻgʻon qurilishida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Sabab: toʻgʻon uchun toʻlashni istamaydiganlarning ulushi, toʻlamoqchi boʻlganlarga yuk boʻladi. Natijada toʻlamoqchi boʻlganlar ham toʻlashni istamay qolishi mumkin. Bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilinmaydigan ne’matga misol boʻladi. Armiya, jamoat bogʻlari, koʻpriklar, toza havo kabi ne’matlar ham xuddi shunday xususiyatga ega. Ana shunday xususiyatga ega tovarlarni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizliklarini yumshatish uchun davlat fuqarolardan soliq yigʻib, bu kabi tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan sotib olishi kerak.