1/2
Baxt va Adolat bir-biriga teskarimi?
Boylikning taqsimlanishi borasida turli yondashuvlar mavjud. Har bir yondashuv oʻziga xos asoslarga ega. Ba’zilar boylikning teng taqsimlanishi adolatli desa, boshqalar noteng taqsimlash adolatni ta’minlaydi deydi. Tushunganingizdek, bugun bu mavzu haqida iqtisodiy mexanizmlar va oqibatlar prizmasidan emas, koʻproq axloq (мораль) prizmasidan yondashib yozmoqchiman.
Birinchi yondashuv: Libertarianizm.
Libertarianlar shaxsiy erkinlik va mulk huquqining ustuvorligini asos qilib olishadi. Odamlar oʻz mehnati va iste’dodi orqali erishgan mulkiga toʻliq egalik qiladi. Davlat minimal hajmda boʻladi va faoliyati bozor muvaffaqiyatsizliklarini yumshatish bilangina cheklanadi! Koʻproq boylik jamiyatdagi iste’dodli va muvaffaqiyatli insonlarda bozor erkinligi orqali toʻplanadi va bu adolatli taqsimot sifatida koʻriladi.
Ikkinchi yondashuv: Meritokratiya.
Meritokratlar ham Libertarianlar bilan juda yaqin gʻoyaga ega. Ular jamiyatdagi lavozimlar, boylik va imkoniyatlarning qobiliyat, bilim va mehnatga qarab taqsimlanishi tamoyilini asos qilib olishadi. Ammo, odamlarning raqobati turli xil “start pozitsiyalari”dan boshlanishiga qarshi boʻlishadi. Chunki, nega endi odamlar oʻziga bogʻliq boʻlmagan omillar tufayli uzoq muddatli natijalar uchun javob berishi kerak? Ya’ni, masalan biz qanday oilada tugʻilishni hal qila olmaymiz.
Kambagʻal oilada tugʻilgan bola boy oilada tugʻilgan bola bilan 50 yildan keyin bir xil darajada boʻlishi uchun koʻproq mehnat qilishi kerak. Shu nuqtai nazardan, davlatning roli kambagʻal oila vakillariga yordam berish, ta’lim va tibbiy xizmat bilan ta’minlash kabi masalalarni ham qamrab olishi zarur. Bunday tizim hammaning start chizigʻini tenglashtirib beradi va yanada koʻproq adolatni ta’minlaydi.
Uchinchi yondashuv: Egalitarizm.
Egalitaristlar, meritokratiya ham adolatni yetarlicha ta’minlay olmasligini iddao qilishadi. Ularning fikricha, hammaning start chizigʻi teng boʻlsada, finishga eng iste’dodli inson birinchi boʻlib yetib keladi. Nega endi, insonning oʻziga bogʻliq boʻlmagan tabiiy omil boʻlmish iste’dod tufayli kimdir boshqa birovdan boyroq boʻlishi kerak? Biz, iste’dodli yoki iste’dodsiz boʻlishni oʻzimiz tanlay olmaymiz, shunday ekan, iste’dodli boʻlgani uchun boyroq boʻlganlar qoʻshimcha soliqlar bilan boshqalarning iste’dodsizligini kompensatsiya qilishi kerak. Ya’ni, davlatning roli boylikni teng taqsimlash vazifasini ham qamrab olishi zarur.
Qaysi tizim Adolatni koʻproq ta’minlaydi?
Bu savolga javob berish uchun, qaysi tizim adolatsizroq degan savolga javob berishimiz ham mumkin.
Egalitarizm — insonlarning tabiiy qobiliyatlarini tan olmaydi. Shu bilan birga, muvaffaqiyatning asosida faqat omad yotganiga ishora qiladi. Menimcha, Ronaldoga yoki Elon Muskga “siz shunchaki omadli boʻlganingiz uchun boysiz” desak, qattiq xafa boʻlgan boʻlardi.
Qolaversa, Egalitaristlar davlat “Oʻgʻri Robingud” boʻlishi kerakligini aytadi. Bu bilan insonning tabiiy huquqi boʻlmish mulk huquqini poymol qilish kerakligiga ishora qiladi.
Yana bir adolatsiz jihat shundaki, egalitaristlar boylar bir tranzaksiya (bitim, ayirboshlash) uchun 2 marta toʻlashi kerakligiga da’vo qilishadi. Ya’ni, har bir inson jamiyatda nimadir ishlab chiqaradi va uni sotadi yoki xarid qiladi. Oxir oqibat, ushbu tranzaksiyalar tufayli kimdir boshqa birovga nisbatan tezroq boylik toʻplaydi. Agar boylar boyigani uchun kattaroq foiz stavkasida soliq toʻlashi kerak desak, bir tranzaksiya uchun bir martadan koʻp toʻlashi kerakligiga da’vo qilayotgan boʻlamiz.
Qisqa qilib aytganda, egalitaristlar muvaffaqiyatli insonlarni muvaffaqiyatli boʻlgani uchun jazolash kerakligini ta’kidlashadi.
Libertarianizmni adolatsiz deya olmayman. Ammo avlodlararo mobillik toʻxtab qolmasligi hamda start chizigʻi hammada har xil pozitsiyada boʻlmasligi uchun ham Meritokratik tizimga ehtiyoj bor.
Menimcha, eng adolatli tizim bu Meritokratiya. Ya’ni qobiliyat va mehnatga asoslangan taqsimoq modeli.
Baxt va Adolat bir-biriga teskarimi?
Boylikning taqsimlanishi borasida turli yondashuvlar mavjud. Har bir yondashuv oʻziga xos asoslarga ega. Ba’zilar boylikning teng taqsimlanishi adolatli desa, boshqalar noteng taqsimlash adolatni ta’minlaydi deydi. Tushunganingizdek, bugun bu mavzu haqida iqtisodiy mexanizmlar va oqibatlar prizmasidan emas, koʻproq axloq (мораль) prizmasidan yondashib yozmoqchiman.
Birinchi yondashuv: Libertarianizm.
Libertarianlar shaxsiy erkinlik va mulk huquqining ustuvorligini asos qilib olishadi. Odamlar oʻz mehnati va iste’dodi orqali erishgan mulkiga toʻliq egalik qiladi. Davlat minimal hajmda boʻladi va faoliyati bozor muvaffaqiyatsizliklarini yumshatish bilangina cheklanadi! Koʻproq boylik jamiyatdagi iste’dodli va muvaffaqiyatli insonlarda bozor erkinligi orqali toʻplanadi va bu adolatli taqsimot sifatida koʻriladi.
Ikkinchi yondashuv: Meritokratiya.
Meritokratlar ham Libertarianlar bilan juda yaqin gʻoyaga ega. Ular jamiyatdagi lavozimlar, boylik va imkoniyatlarning qobiliyat, bilim va mehnatga qarab taqsimlanishi tamoyilini asos qilib olishadi. Ammo, odamlarning raqobati turli xil “start pozitsiyalari”dan boshlanishiga qarshi boʻlishadi. Chunki, nega endi odamlar oʻziga bogʻliq boʻlmagan omillar tufayli uzoq muddatli natijalar uchun javob berishi kerak? Ya’ni, masalan biz qanday oilada tugʻilishni hal qila olmaymiz.
Kambagʻal oilada tugʻilgan bola boy oilada tugʻilgan bola bilan 50 yildan keyin bir xil darajada boʻlishi uchun koʻproq mehnat qilishi kerak. Shu nuqtai nazardan, davlatning roli kambagʻal oila vakillariga yordam berish, ta’lim va tibbiy xizmat bilan ta’minlash kabi masalalarni ham qamrab olishi zarur. Bunday tizim hammaning start chizigʻini tenglashtirib beradi va yanada koʻproq adolatni ta’minlaydi.
Uchinchi yondashuv: Egalitarizm.
Egalitaristlar, meritokratiya ham adolatni yetarlicha ta’minlay olmasligini iddao qilishadi. Ularning fikricha, hammaning start chizigʻi teng boʻlsada, finishga eng iste’dodli inson birinchi boʻlib yetib keladi. Nega endi, insonning oʻziga bogʻliq boʻlmagan tabiiy omil boʻlmish iste’dod tufayli kimdir boshqa birovdan boyroq boʻlishi kerak? Biz, iste’dodli yoki iste’dodsiz boʻlishni oʻzimiz tanlay olmaymiz, shunday ekan, iste’dodli boʻlgani uchun boyroq boʻlganlar qoʻshimcha soliqlar bilan boshqalarning iste’dodsizligini kompensatsiya qilishi kerak. Ya’ni, davlatning roli boylikni teng taqsimlash vazifasini ham qamrab olishi zarur.
Qaysi tizim Adolatni koʻproq ta’minlaydi?
Bu savolga javob berish uchun, qaysi tizim adolatsizroq degan savolga javob berishimiz ham mumkin.
Egalitarizm — insonlarning tabiiy qobiliyatlarini tan olmaydi. Shu bilan birga, muvaffaqiyatning asosida faqat omad yotganiga ishora qiladi. Menimcha, Ronaldoga yoki Elon Muskga “siz shunchaki omadli boʻlganingiz uchun boysiz” desak, qattiq xafa boʻlgan boʻlardi.
Qolaversa, Egalitaristlar davlat “Oʻgʻri Robingud” boʻlishi kerakligini aytadi. Bu bilan insonning tabiiy huquqi boʻlmish mulk huquqini poymol qilish kerakligiga ishora qiladi.
Yana bir adolatsiz jihat shundaki, egalitaristlar boylar bir tranzaksiya (bitim, ayirboshlash) uchun 2 marta toʻlashi kerakligiga da’vo qilishadi. Ya’ni, har bir inson jamiyatda nimadir ishlab chiqaradi va uni sotadi yoki xarid qiladi. Oxir oqibat, ushbu tranzaksiyalar tufayli kimdir boshqa birovga nisbatan tezroq boylik toʻplaydi. Agar boylar boyigani uchun kattaroq foiz stavkasida soliq toʻlashi kerak desak, bir tranzaksiya uchun bir martadan koʻp toʻlashi kerakligiga da’vo qilayotgan boʻlamiz.
Qisqa qilib aytganda, egalitaristlar muvaffaqiyatli insonlarni muvaffaqiyatli boʻlgani uchun jazolash kerakligini ta’kidlashadi.
Libertarianizmni adolatsiz deya olmayman. Ammo avlodlararo mobillik toʻxtab qolmasligi hamda start chizigʻi hammada har xil pozitsiyada boʻlmasligi uchun ham Meritokratik tizimga ehtiyoj bor.
Menimcha, eng adolatli tizim bu Meritokratiya. Ya’ni qobiliyat va mehnatga asoslangan taqsimoq modeli.