Abdulloh

Ikkilanish ostonasida: inson, ong va yashirin isyon.

U inson.
U har tongda uyg‘onadi – va unutadi: nimani istagandi? Kim bo‘lishni xohlagandi? O‘z orzusini o‘zi tanladimi? Yoki unga tanlash zarurati yo‘qmi endi?

Hozirgi dunyo uni mag‘lub qilyapti, biroq bu mag‘lubiyatni u o‘zi istamayapti ham, anglamayapti ham. Chunki bu qulay mag‘lubiyat. Unga qulaylik berilgan, tanlovlar taklif qilingan, hammasi bor – lekin u nimadir yo‘q ekanini his qiladi. Aynan mana shu his – ikki olam orasidagi tortishuv.

Oldos Haksli bu holatni taxmin qilgan edi. Zavq orqali bo‘ysunish, ixtiyoriy tarzda ongdan voz kechish. Bu insonni quldek emas – rozilik bildirgan ishtirokchiga aylantiradi. Inson o‘zini mustaqil deb o‘ylaydi, ammo u tanlagan narsalar allaqachon tanlab bo‘lingan. Zavq – bu qalqon. Qattiq fikrlashdan, shubhalanishdan, qaror qilishdan himoya qiluvchi qalqon.

Shu bilan birga, Fuko nazarda tutgan hodisa – bu ichki senzura. Inson o‘zini kuzatadi, o‘zini me’yorga soladi, o‘zini jazolaydi. Tashqi hokimiyat yo‘q, faqat ichki ovoz: “shunday bo‘lishing kerak.” Tana, til, jins, ijtimoiy rol – barchasi ijtimoiy diskurslardan to‘qilgan kostyum. U shunchalik tabiiyki, u bilan yashashni emas, u bilan fikrlashni boshlaydi.

Shunday qilib, bugungi inson bir vaqtning o‘zida:
o‘ziga yoqadigan narsani tanlagan, tanlagan narsasi unga buyurilganini anglamaydigan, o‘z “men”ini ijtimoiy shablonlar asosida qurgan, fikrlashning o‘rniga sezishga o‘rgatilgan mavjudotdir.

Va mana shu joyda ichki dramatizm boshlanadi. Chunki u har bir kichik sukunatda sezadi – bu yo‘l uni o‘zligiga olib bormayapti. Zavqlar ortida bo‘shliq bor. Va bu bo‘shliqdan u qochmayapti – tushib boryapti.

Ammo bu tushish mag‘lubiyat emas. Aksincha – ikkinchi tug‘ilishning ilk bosqichi.

U ikki kuch o‘rtasida ezilmoqda:

bir tomonda unga qulaylik va passivlikni taklif qiluvchi jamiyat,boshqa tomonda ichki norozilik, isyon, yangi o‘zlik sari chaqiriq.

Va bu ikkiyoqlama bosim uni tanlovga majbur qiladi. Bu tanlov tashqariga qarshi emas – o‘zining o‘ziga qarshi noroziligidir. Inson shu vaqtda yo qulay qullikni tanlaydi, yo g‘ayriasos bo‘lishni.

G‘ayriasos bo‘lish – qiyin. Fikrlash, yolg‘izlik, norozilik, ba’zida ijtimoiy tashlanish. Ammo bu yo‘ldagina inson o‘zini haqiqatdan topadi. Shu bois, aynan hozirgi payt – insoniyatning eng muhim pallasi bo‘lishi mumkin. Bu shunchaki global muammolar emas – bu ongdagi zamin titrashi, bu ontologik krizis.

Inson bugun Haksli dunyosidagi baxtli qullik va Fuko nazoratidagi ichki senzura o‘rtasida turibdi. U mag‘lub bo‘layotgandek. Ammo u – fikrlovchi mavjudot. Shu jihati bilan u hali to‘liq yengilmagan.

Qachonki u bo‘shliqdan qochish o‘rniga unga tik qarasa, u o‘zining qayta yuklanishini boshlaydi. Mag‘lubiyatdan orqaga emas, oldinga – fikr, iroda va erkinlik sari. Chunki inson – ichkaridan tug‘iladi.

“Ko‘zgu orqasidagi haqiqat”
Bir zamonlar donishmand bir ustoz bor edi. U har yili tog‘ etagidagi kichik qishloqqa kelib, yoshlarga hayot saboqlarini o‘rgatardi. Bu ustozning oldiga bir yigit kelib shunday dedi:

— Ustoz, men hayotda o‘zimni yo‘qotgandekman. Nima istayotganimni bilmayman, kimligimni ham. Boshqalar menga nima deyishsa, o‘zimni shunga qarab o‘zgartiraman. O‘zim aslida kimman?

Ustoz unga bir qadimiy ko‘zguni uzatdi va dedi:

— Bu oddiy ko‘zgu emas. U sening yuzingni emas, ichingdagi haqiqatni aks ettiradi. Faqat sharti bor — uni har tongda, yuraging ochiq, fikrlaring jim bo‘lgan paytda qaraysan.

Yigit har tongda ko‘zgu qarshisida o‘tirar, lekin avval hech narsa ko‘rmasdi. Kunlar o‘tib, u o‘zining haqiqiy yuzini — qo‘rquvlari, orzulari, g‘azabi va muhabbatini asta-sekin ko‘ra boshladi. Va bir kuni — u anglab yetdi: o‘zini tushunmagan odam, dunyoni hech qachon to‘g‘ri anglay olmaydi.

U ortga qaytib, ustozga shunday dedi:

— Ustoz, men o‘zgarmadim. Faqat endi o‘zligimni bilaman. Boshqalar nima desa ham, men endi o‘z yuragim ovozini tinglayman.

Ustoz jilmaydi:

— Ana endi sen haqiqatni topding. Chunki inson o‘zini anglaganda, atrofdagi hamma narsa ham o‘z o‘rniga tushadi.

Bu rivoyat bizga shuni eslatadi: har qanday rivojlanish tashqaridan emas, ichkaridan boshlanadi. Ko‘p narsa qilishdan oldin, ko‘p his qilish, tinglash va tushunish kerak. Doimo esda tuting: o‘zini anglay olgan inson, har qanday zulmatda ham yo‘l topa oladi.