авфли эди: биргина нотўғри қадам ҳаётингизга нуқта қўярди. У суҳбатдошига бўғма илон қуёнга қарагандек қарарди. Унинг қаршисида турган одам ўзини бўйнига сиртмоқ ташлангандек ҳис этарди. Кўп ҳолларда бўлган каби композиторлар билан суҳбат ҳам таҳдидли ва хатарли тус олади: Сталин композиторлардан бирини ёмон аранжировка учун танқид қила бошлайди. Қўрқувдан ўзини йўқотиб қўйган композитор аранжировкачига мурожаат қилганини, у эса бу ишни уддалай олмаганлигини тили тутилиб, ғўлдирай кетади. Узиқ-юлиқ тушутириш билан нафақат ўзига, бечора ҳамкасбига ҳам гўр қазирди. Қўрқувни сезиши билан Сталин янада шафқатсизроқ бўларди.
Суҳбатга Шостакович аралашади: аранжировкачи фақат фармойишни бажаради, шу боис уни айблаш ақлдан эмас. Кейин у бирдан суҳбат мавзусини бошқа томонга буриб юборади – асарни оркестрлаштиришни композиторнинг ўзи бажариши керакми? Бу борада ўртоқ Сталин, сиз нима деб ўйлайсиз? Ҳар бир соҳани яхши билишини намойиш қилишга доимо шай турадиган Сталин бу хўракни лаққа ютади. Шу тариқа хавфли вазият батраф этилади.
Шостаковик бир неча усул орқали дадилликни сақлаб қолганди. Биринчидан, Сталин уни қўрқитишига изн бермай, доҳийни бутун борлиғи қандай бўлса – пакана, чўтир юзли, хунук, тасаввур доираси тор – шундай кўрди. Диктаторнинг одамни тешиб юборадиган машҳур кўз қараши бор-йўғи ўзининг ожизлигини яширувчи ҳийла эди холос. Иккинчидан, Шостакович доҳий олдида қўрқиб турганлигини сездирмай, у билан хотиржам ва очиқ гаплашади. Ўзининг бутун вужуди, кўриниши, борлиғи ва овозининг оҳанги билан Сталиндан қўрқмаслигини намойиш қилади. Ўзини қўпол ва қўрс тутмаган, лекин қўрқувини ҳам ошкор қилмаган инсонни Сталин тинч қўярди.
Биров сизни қўрқувга солмаслиги учун, сиз бор-йўғи ўзингизга ўхшаган ожиз бир банда билан иш кўраётган ёки суҳбатлашаётганлигингизни унутманг. Ҳақиқатан ҳам шундай. Қаршингизда афсонавий шахсни эмас – оддий одамни кўришга ҳаракат қилинг.
Образли воқеа
Гражданлар уруши вақтида Африка соҳилларига кемадан сакраб тушган Юлий Цезарь қоқилиб кетиб, юз тубан йиқилиб тушади. Жанг олдидан қўмондоннинг йиқилиб тушиши ёмонлик, яъни мағлубият белгиси эди. Жуда истеъдодли шахс бўлган буюк саркарда ва давлат арбоби ўзини йўқотиб қўймай, ер ўпа бошлайди. Ер ўпиш ғалаба рамзи эди. Уни кузатиб турганлар Цезарь қоқилиб кетиб, бехосдан йиқилмаган экан, атайлаб ер ўпиши учун тиз чўкибди, деган хаёлга боришади. Ана шундай маҳорат билан мудҳиш аломатни, ғалаба аломатига айлантириганди.
Энтони Эверит “Цицерон: буюк Рим сиёсатчисининг ҳаёти ва яшаган даври”, 2001
(“Урушнинг 33 стратегияси” китобидан Жалолиддин Сафоев таржимаси)