Ramzshunos

​​​​ATIRGUL

Atirgulning rangi, shakli va gulbarglari uning ramzlarida muhim oʻrin tutadi. Havorang atirgul erishib boʻlmaydigan narsaning timsoli hisoblanadi.

Sharqda gul muhabbat ramzi hisoblangan; sheʼriyatda atirgul va bulbul muhabbati mavzusi keng tarqalgan. Soʻfiylikda bulbul jonni, qizil atirgul esa yaratuvchining barkamol goʻzalligini bildiradi.

Gomer atirgulni gullar malikasi sifatida tarannum etgan. Atirgul “maʼbuda” Afroditaning belgisi; asotirlarga koʻra, Afrodita atirgul qoni tomchilaridan paydo boʻlgan. Shuning uchun Afrodita kabi atirgul ham muhabbat va goʻzallik ramzidir.

Nasroniylarda atirgul poklik va avliyolik ramzi. Atirgulda tikanlarning mavjudligi alohida ahamiyat kasb etadi - bu bilan gunohlar uchun muqarrar jazo toʻgʻrisidagi tasavvurga urgʻu beriladi. Shuningdek, tikanlar shahidlik alomati (chunki ular Isoning tyork oʻsimligidan yasalgan tojiga kiradi). Atirgulning qizil tusi - Isoning xochda toʻkkan qonidir. Dante atirgulga mistik maʼno berib, jannat va taqvodorlarning oliy saodati timsoli deb talqin etadi.
Oq atirgul hayot, xohish, ehtiros va ayni vaqtda mehr-muruvvat ramzi. “Oltin atirgul” Vatikanning ordeni, mukofoti belgisiga aylangan. Papalar u bilan katolik mazhabidagi podshohlarni cherkovga koʻrsatgan xizmatlari uchun taqdirlagan. Protestant mamlakatlarida atirgul boshqacha maʼno kasb etadi va sir-asror ramzi, maxfiy jamiyatlarning belgisiga aylangan. Adabiyotda “nazokatli ehtiros”, ilohiy barkamollik, uygʻunlik timsoli sifatida talqin etiladi.

Baʼzi adabiy asarlarda atirgul sehrli kuchga ega boʻlgan personajlar, alkimyogarlar, jodugarlar bilan bogʻlanadi. Masalan, “Qor malikasi” ertagidagi feya Rozengryunshen, Borxes hikoyasidagi atirgul yaratuvchisi Patsels kabilar.

Dilrabo Mingboyevaning "Timsollar tilsimi" kitobidan.

​​​​AYOL

Freyd qarashlariga koʻra, ayol toʻgʻrisidagi tasavvurlar uch turga boʻlinadi: ona, mahbuba, mashʼum ayol. Ayol ona sifatida keng maʼnoda vatan, qadrdon makon, tabiatni ifodalaydi. Erkaklarni sehrlab, yoʻldan ozdiruvchi va insoniyatni halokatga yetaklovchi ayol personajlar ham mavjud: sirenalar, yunon Pandorasi, Yelena va boshqalar. Go'zal ayol qiyofasidagi jon oluvchi Ajal obrazi barcha xalqlarda uchraydi.

Arxaik madaniyatda Yer ayol bachadoniga qiyoslanadi.
Shuning uchun hayotbaxshlikni ifodalab, muqaddaslik maqomini olgan. Bu tasavvurlar taʼsirida “ona-maʼbuda” siymosi yaratilgan.
Hind asotirlarida ayol timsoliga yaratuvchilik quvvati sifatida qaraladi. Masalan, “Oliy maʼbud” Shivaning rafiqasi sadoqat va ehtirosning, vayron qiluvchi va yaratuvchi kuchning mujassami hisoblanadi.

Lao-szi daoni “sirli ayol”, butun hayotning manbai, oʻn ming mavjudotning onasi, deb taʼriflaydi. Donishmandning fikricha, inson, “ayolga xoslikni afzal koʻrishi”, “onalikka intilishi” lozim. Chunki “Ayolga xos sirlilik osmon va yerning negizi”, “Ayolga xos sirlilik” dao ramzi.

Xitoyliklar tasavvurlariga koʻra, insonda ikkita jon bor: xun (erkaklik negizi yanga taalluqli va ruhni boshqaradi) va po (ayollik negizi inga taalluqli va tanani boshqaradi). Inson vafot etgach, xun osmonga uchib ketadi, po esa yer qaʼriga kiradi.
Nasroniylikda ayolga ilk gunohning laʼnati yuklanadi. Oʻrta asrlardagi Yevropa madaniyatida ayoldagi shahvoniylik shaytonning quroli deyiladi. Biroq ayol yuksak intellekt, donishmandlik ramzi sifatida bu kabi tasavvurlarga qarama-qarshi qo'yiladi.

Dilrabo Mingboyevaning "Timsollar tilsimi" kitobidan.

​​"Pandora qutisi" bizning zamonaviy tillarimizda metafora bo'lib, maqol iborasi bitta oddiy noto'g'ri hisoblashdan kelib chiqadigan cheksiz murakkabliklar yoki muammolar manbasini anglatadi.  Pandoraning hikoyasi bizga qadimgi yunon mifologiyasidan, xususan Gesiodning Teogoniya va Ishlar va kunlar deb nomlangan epik she'rlari to'plamidan keladi.  Miloddan avvalgi 7-asrda yozilgan bu sheʼrlar xudolar Pandorani qanday yaratgani va Zevs unga qanday sovgʻa qilgani, oxir-oqibat insoniyatning Oltin davri tugashi haqida hikoya qiladi.

Prometey olovni odamlarga berganidan so'ng, Zevs qasos olishga qaror qildi.  U Gefestga tuproq va suvdan birinchi inson ayolni yaratishni buyurdi.  Har bir xudo ayolga sovg'a berdi: Afina unga donolikni, Afrodita go'zalligini,Germesning ayyorligini va boshqalarni berdi. Ayolning ismi Pandora edi (yunoncha "barcha sovg'alar" degan ma'noni anglatadi).Zevs Pandoraga quti berib, uni hech qanday sharoitda ochmaslikni ogohlantirdi va uni Prometeyning ukasi Epimeteyga yubordi.  Prometey akasini Zevsning sovg'alarini qabul qilmaslik haqida ogohlantirgan edi.  Biroq, Epimetey Pandorani qabul qildi, u vasvasaga qarshi turishga ko'p harakat qilgan bo'lsa-da, qutini ochdi va dunyoga barcha yovuzlikni qo'yib yubordi.  Nafrat, urush, o'lim, ochlik, kasallik va barcha ofatlar darhol ozod qilindi.

@ramzshunos

​​Hamma narsaning yaratuvchisi va turklar uchun alohida ahamiyatga ega Tangridir. Tangri qadimgi turkchada Xudo, Osmon degan ma'nolarni anglatadi. Turklar va mo'g'ullarning e'tiqodida Go'k Xudo/Ko'k Tangri yoki Osmonning oliy oliy ruhidir. Shu bilan birga, O‘rxun bitiklarida birinchi marta shifrlangan so‘z bilan, “𐱅𐰭𐰼𐰃” shaklida yozilgan. Tenger va Tenger Etseg moʻgʻulcha nomlardir.

“Tangrı” so‘zi barcha turkiy talaffuz va shevalarda keng tarqalgan. Turk tilining asosiy so'zlaridan biridir.
Xitoy yilnomasida Buyuk Xun imperiyasi xoqon Mete Xon tufayli tilga olingan turkcha Tangri/Xudo soʻzi xitoy tiliga Tyan deb o'girilgan. Xitoyliklar buning uchun Oʻrta Osiyodagi Tyan-Shan togʻlarini sabab sifatida keltirishgan. Sof turkiy bo‘lgan bu so‘zning kamida 2500 yillik tarixi bor. Bundan tashqari, qadimgi shumer tilida Xudo tushunchasining o'xshashi sifatida qo‘llanilgan Dingir/Tingir so‘zining Tangri so‘zining bilan aloqasi borligi aytiladi.

Qadimgi turklarda Osmon Xudosiga hayvonlar qurbonlik qilingan asosan qo'chqor va ot qurbonlik sifatida keltiriladi. Turklarda insonni qurbon qilish kabi urf-odatlar yo‘q. Eng maqbul qurbonlik bo'lgan ot suyaklari ko'pincha qadimgi turk qabrlarida uchraydi.

Tengrizm e'tiqodiga ko'ra, tabiatdagi barcha narsalarning ruhi bor va bu animizm deb ataladi. Tangri ularning eng yuqorisi va eng ulug‘idir. Iqlim to'g'ridan-to'g'ri Tangrining xohishiga ko'ra o'zgaradi. Tangri - bu dunyodagi muvozanatning yaratuvchisi va nazoratchisidir. Boshqa xalqlardagi mavjud xudolar jamiyatlarining mifologiyalarida va e'tiqodlarida odamlarga o'xshash tarzda tasvirlangan; lekin Tangri bunday emas, u abadiy va cheksiz moviy Osmon hukmdoridir.

Moʻgʻul xalqlarini bir davlat ostiga birlashtirgan Chingizxon oʻzini Tangrining yerdagi vakili sifatida koʻrib, barcha farmonlarini “Cheksiz osmondan tilab...” soʻzlari bilan boshlagan. Muqaddas Osmon nomini bo‘lgan Tangrini tabiatdagi boshqa narsalar bilan bog‘liq holda ham ko‘rish mumkin; Masalan, Tangri tog'i, Tangri ko'li.

Agar biz Tangrining xususiyatlariga kelsak; Birinchidan, u noyob va tengi yo'q. U ma'lum va noma'lum hamma narsani yaratgan. Urushlarda g'alabaga Tangrining irodasi tufayli erishiladi. Uning irodasiga esa bo'ysunmaganlarni jazolaydi. Odamlarga baxt va ulug' qismat beradi, ammo noloyiqlardan ularni qaytarib ham oladi. U tirik mavjudotlarga hayot baxsh etadi va barcha narsaga jon berganidek, xohlagan vaqtida qaytarib oladi.

@ramzshunos

​​Xalqimiz tuyani omad, g'alaba timsoli deb qaragan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, 1404-yilda Amir Temurning g'alabalaridan biriga bag'ishlab Samarqandda o‘tkazilgan bayram saylida ishtirok etgan hunarmandlar tuya va yo‘lbars shaklidagi sopol buyumlar yasaganlar.
Qadimgi o‘zbek mifologiyasida ikki o‘rkachli tuya obrazi kuch-qudrat, omad, baxt, hokimiyat va davlat timsoli sifatida tasavvur qilingan.

Baqtriya madaniyatiga oid qadimgi muhr, tanga va boshqa arxeologik topilmalarda tuya surati tasvirlanganligi miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmidayoq mamlakatimiz hududida tuyani qut-baraka, kuch-qudrat, shon-sharaf, buyuklik ifodasi sifatida e‘zozlash an‘anasi keng ommalashganligidan dalolat beradi. Varaxsha yodgorligi esa o‘tmishda yashab o‘tgan xoqonlarning taxti ikki o‘rkachli tuya shakliga monand qilib yasalganligi haqida ma‘lumot beradi. III asrning oxiri – IV asrning boshidan to arablar istilosigacha bo‘lgan davrda hukm surgan xorazmshohlarning shohona tojini tuya surati bezatib turgan. VII-VIII asrlarda Xorazmda zarb qilingan tangalarga tuya surati tushirilganligi ham bu jonivor ulug'vorlik, buyuklik ramzi deb qaralganligini
ko‘rsatadi.

Xorazmliklar tuyani―arallar deb atashadi. Tuyani so‘kish, urish mumkin bo‘lmagan. Tuya juni ajinani haydaydi deb o‘ylagan odamlar undan tumor qilganlar. Bu jonivor junini har qanday joyga tashlash mumkin bo‘lmagan. Tumor tayyorlashda tuya dumi, shuningdek, oldingi oyoqlarining osilib turgan yungidan foydalanilgan. Tuya yungidan uch yoki beshta ip qilib, yosh bolalar choponining orqa tomoniga tikib
qo‘yilsa, o‘sha bolaga ziyon-zahmat yaqin yo‘lamaydi deb irim qilganlar. Hatto xorazmliklar shevasida ―tuyako‘z deb ataluvchi tumor ham bo‘lgan.

📚O'zbek mifologiyasi kitobidan

​​Buddistlar e'tiqodiga ko'ra, har bir kishi to'g'ri harakat qilsa, ma'rifatga erisha oladi. Gautama ya'ni Budda ko'pincha lotusda o'tirgan holda tasvirlangan, chunki u og'riq va his-tuyg'ularni yengib o'tgan odamni anglatadi.
Pokiza bo‘lib, o‘tib ketgan zot dunyo lazzatlariga g'arq bo‘ldi. Lotus poklik ramzi hisoblanadi, shuning uchun uning ustida o'tirgan kishi jismoniy va ruhiy jihatdan pok bo'lishiga ishoniladi.Hindlardagi lotus gullarining asosiy ramziyligi, shuningdek, Buddistlar e'tiqodida lotus poklik, ma'rifat, aql-idrok va qayta tug'ilishdir. Gautama Budda qayta tug'iladi, deb ishoniladi, shuning uchun u lotus gulida o'tirgan holda tasvirlangan.

Lotusning har xil rangi har xil ma'noga ega.

Qizil lotus guli; sevgi, g'amxo'rlik, mehr va boshqa romantik tuyg'ularni anglatadi.

Oq lotus guli; tinchlik, poklik va xotirjamlikni anglatadi.

Eng kam uchraydigan ko'k lotus guli ruhning donoligi va bilimini anglatadi.

Pushti lotus guli; ruhiy yo'l va ma'rifatni anglatadi.