Jismoniy tarbiya va sport

​​#Fakt

Futbol bo'yicha birinchi jahon chempionati tarixi

1928 yilda bo’lib o’tayotgan FIFA kongresida birinchi jahon chempionatining tashkillashtirilishi haqida qaror qabul qilinishiga turtki bo’ldi.
Bu turnirni o’z hududida o’tkazish uchun bir necha mamlakatlar raqobatlashdilar: Ispaniya, Italiya, Niderlandiya, Shvetsiya, Vengriya va Urugvay. Bu bellashuvda Urugvay eng ko’p ovoz bilan g’olib chiqdi va futbol bo’yicha ilk jahon chempionatini o’z hududida o’tkazish huquqini qo’lga kiritdi. 

Turnir qatnashchilari
Jahon chempioni nomiga sazovor bo’lish uchun Montevideoda bo’lib o’tayotgan turnirga bor-yo’g’i 13 ta jamoa tashrif buyurdi. Ulardan yettitasi Janubiy Amerika, ikkitasi Shimoliy va Markaziy Amerika va to’rttasigina Yevropa manfaatlarini himoya qilish uchun keldi. 

“A” guruhida Frantsiya, Meksika, Argentina hamda Chili
“B” guruhida Braziliya, Boliviya va Yugoslaviya
“C” guruhida Ruminiya, Urugvay va Peru
“D” guruhida Belgiya va Paragvay o’ynagan.

Ilk matchlar
Turnirning ilk matchlari 1930 yilning 13 iyulida bo’lib o’tdi. Unda Frantsiya bilan Meksika hamda AQSH bilan Belgiyaning terma jamoalari uchrashdi.Fransuzlar 4-1 hisob bilan, amerikaliklar esa 3-0 hisob bilan raqiblari ustidan g’alaba qozondilar.
Jahon chempionatidagi ilk golning muallifi Frantsiyaning yarim himoyachisi Lyusyen Loran bo’ldi. 

Yarim finallar
Eng birinchi yarim final o’yinlari esa 26 iyul kuni Argentina hamda AQSH jamoalari o’rtasidagi match bilan boshlandi. Birinchi taym argentinaliklarning g’alabasi bilan 1-0 hisobi bilan yakunlandi, ikkinchi taymda esa ular yana beshta gol urdilar, amerikaliklar esa bor-yo’qi bitta gol bilan javob qaytardilar. Final hushtagidan keyin arbitr 6-0 hisobini hamda Argentina g’alabasini qayd etdi.
27 iyulda bo’lib o’tgan yarim finalning ikkinchi o’yini ham huddi shunday hisob bilan yakunlandi. Bunda Urugvay hamda Yugoslaviyaning terma jamoalari uchrashgan edi. 

Final
Futbol bo’yicha birinchi jahon chempionatining hal qiluvchi final o’yini 1930 yilning 30 iyulida Sentenarioda 93 ming tomoshabin ishtirokida bo’lib o’tdi. Bunda Argentina bilan Urugvay jamoalari uchrashdi. Birinchi taymda urugvayliklar o’z uylarida argentinaliklarga 1-2 hisobda yutqazib turgan edilar. Biroq ikkinchi taymda o’yin jarayoni tubdan o’zgarib ketdi: Urugvay jamoasi uchta to’pni argentina darvozasiga urub, umumiy hisobni 4-2 ga yetkazdi va tarixda ilk bora futbol bo’yicha jahon chempioniga aylandi.

Qiziqarli faktlar
Futbol bo’yicha ilk jahon chempionatida taklifnoma olgan har qanday mamlakat qatnashishi mumkin edi. Ammo shunga qaramasdan, ko’pgina Yevropa mamlakatlari iqtisodiy sabablar tufayli ushbu turnirda qatnashishdan bosh tortdi.
Ishtirok etuvchi jamoalarning kamligi uchun jahon chempionatining tarixida yagona marta saralash turniri o’tkazilmadi.
Guruh turniridagi g’alabasi uchun jamoa hozirgidaka uch emas, ikki ochkoni qo’lga kiritar edi. 
Birinchi jahon chempionatida “turnirning rasmiy to’pi” bo’lmaganligi uchun turnirning final matchi terma jamoa o’yinchilari o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqmaganligi uchun ikkita to’p bilan o’tkazilgan. Birinchi taymda argerninaliklarning to’pidan, ikkinchi taymda esa urugvayliklarning to’pidan foydalanilgan. Turning rasmiy to’pi esa 1970 yilda paydo bo’ldi.
Futbol bo’yicha birinchi jahon chempioni bo’lgan Urugvay jamoasiga ushbu turnirni tashkillashtirgan FIFA prezidenti Jyul Rime nomli kubok topshirilgan, Unda g’alaba timsoli bo’lmish qadimgi yunon ilohi – Nika tasvirlangan edi. Keyinchalik bu kubok g’olibdan g’olibga o’tib kelavergan. Biroq 1970 yilda bu sovrin futbol bo’yicha jahon chempionatida uch marotaba g’oliblikni qo’lga kirintgan Braziliya terma jamoasiga butunlay taqdim etilgan.
Uchinchi o’ringa da’vogar bo’lgan AQSH va Yugoslaviya jamoalari o’rtasida match o’tkazilmagan.
Sakkiz to’pni raqiblar darvozasiga kirita olgan Urugvay terma jamoasining o’yinchisi Gilyermo Stabile chempionatning eng yaxshi hujumchisi, deya qayd etildi.

​​Baydarka va kanoeda eshkak eshish

Baydarka va kanoeda eshkak eshish — sport turi, poygalar va slalomdan iborat. Baydarka va kanoeda eshkak eshish musobaqalari 19-asrning 60-yillarida Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida eshkakchilar klublari paydo bo‘lgandan so‘ng boshlandi va avval baydarkalarda, keyin kanoeda sport poygalari o‘tkaziladigan bo‘ldi.

Xalqaro kanoe federatsiyasi (IKF, 1946 yil tashkil topgan) 54 milliy federatsiyani birlashtiradi (1991). 1936 yildan Baydarka va kanoeda eshkak eshish olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritilgan, 1938 yildan jahon chempionatlari o‘tkaziladi. Baydarkalardagi musobaqalar ayollar va erkaklar o‘rtasida, kanoeda esa — faqat erkaklar o‘rtasida bo‘ladi. Baydarkalar bir kishilik, ikki kishilik va to‘rt kishilik, kanoe — bir kishilik va ikki kishilik. 1972 yildan baydarka va kanoeda slalom musobaqalari olimpiada musobaqalari dasturiga tajriba tariqasida kiritilgan.
O‘zbekistonda bu sport turi havaskorlari 50-yillardan suv havzalari, anhor va daryolarda mashq qilib, musobaqalarda qatnasha boshladilar. O‘zbekiston terma jamoasi 1996 yilgi 26-yozgi olimpiya o‘yinlarida va ayniqsa 1997 yilgi Osiyo birinchiligida muvaffaqiyatli ishtirok etdi. Sokchasiti (Jan. Koreya) shahrida bo‘lgan qit’a chempionatida 12 oltin, 11 kumush, 9 bronza medali qo‘lga kiritilib, birinchi o‘rin egallandi. Jamoa muvaffaqiyatiga xalqaro sport ustalari aka-uka S. va V. Shoislomovlar (kanoe), D. Kovalenko (kanoe), T. Levina, I. Lyalina, A. Shpiganovich, I. Isakova (baydarka) katta hissa qo‘shishdi. O‘zbekiston Baydarka va kanoeda eshkak eshish jamoasi 13-Osiyo o‘yinlari (Bangkok, 1998) chempioni nomini ham oldi, Baydarka va kanoeda eshkak eshish bo‘iicha asosiy sport bazalari Toshkent dengizi, Chorvoq suv ombori, Samarqand eshkak eshuvchilar kanalidadir.

​​Basketbol

Basketbol (ing. basket — savat, ball — to‘p) — sport turi, 3,05 m balanddagi savatli halqaga to‘pni qo‘lda tashlab o‘ynaladigan jamoa o‘yini. Basketbol mashg‘uloti va musobaqalari uchun to‘rtburchak maydoncha (o‘lchami 28x15 m) yoki zal (balandligi 7 m) talab qilinadi. Har bir jamoada 12 nafardan o‘yinchi bo‘lib, maydonga bir yo‘la har jamoadan 5 tadan o‘yinchi tushiriladi (bu o‘yinchilar almashtirilishi mumkin). Qaysi jamoa raqibining savatiga ko‘p to‘p tushirsa, o‘sha yutgan hisoblanadi. Uyinda savatga tushirilgan to‘p uchun 2 ochko, jarima belgilanganda tushirilgan to‘p uchun 1 ochko, jarimadan tashqaridagisi uchun 3 ochko beriladi. Erkaklar 40 minut, ayollar 36 minut, 15 — 16 yashar o‘smirlar va qizlar 30 minut, 13 — 14 yashar o‘g‘il va qiz bolalar 24 minut o‘ynashadi. Belgilangan vaqtda jamoalar baravar ochko olsa, biror jamoa g‘olib chiqquncha 5 minutdan qo‘shimcha vaqt beriladi.
Basketbol vatani AQShdir (1891). Xalqaro basketbol federatsiyasi (FIBA; 1932 yil tuzilgan)ga 177 mamlakat a’zo (1991). Basketbol 1936 yildan Olimpiya uyinlari dasturiga kiritilgan. 1950 yildan Basketbol bo‘yicha jahon chempionati o‘tkazib kelinadi. Basketbol O‘zbekistonda 1921 yildan o‘ynala boshlagan. O‘zbekistonlik R.Salimova 2 marta jahon hamda olimpiya o‘yinlari chempioni bo‘lgan. Basketbol bo‘yicha O‘zbekiston respublika federaiiyasi oliy liga jamoalari o‘rtasida musobaqalar tashkil etib kelmoqda. O‘zbekiston terma jamoasi 1997 yil II Markaziy Osiyo o‘yinlari — «Sprayt chellenje» xalqaro turnirining g‘olibi bo‘ldi (terma jamoa bosh ustozi A. Adisman, jamoa a’zolari 3. Xabibulin, M. Shafenkov, R. Karimov, S. Demurin, B. Mirodilov, T. Abbosov, V. Petrishchev).

​​Basketbol to'pi (7-o'lcham)

Basketbol to'pi dumaloq shaklda bo'lib to'q sariq rangda bo'ladi. To'pning ustki qismi charmdan, sintetik charmdan, rezina yoki sintetik xomashyodan tayyorlangan bo'lishi kerak.
To'p ichidagi havo bosimi 1,80 metr balandlikdan polga tushganda 1,20-1,40 metr balandlikka sakrashi lozim.
To'pning aylanasi uzunligi 74,9-78 sm, og'irligi 576-650 gramm bo'ladi.

​​Badminton

Badminton (Angliyaning Badminton shahri nomidan) — patli koptok (volan)ni raketka bilan urib o‘ynaladigan tennisga o‘xshash sport o‘yini.

O‘yin to‘rtburchakli maydonchada (yakkama-yakka uchrashuvlarda maydoncha o‘lchovi 13,4x5,2 m va juftli o‘yinlarda 13,4x6,1 m) 1,55 m balandlikda tortilgan to‘rda o‘tkaziladi. O‘yinda raqib urgan koptokchani yerga tushirmay unga qaytarish muhimdir. 15 xol (ayollar va bolalar 11 xol) gacha sanaladi. 3 yoki 5 qur o‘ynaladi. Xol 0 va juft bo‘lganda koptokcha o‘ngdan, toq bo‘lganda chapdan uriladi.
Juftli o‘yinlarda o‘ng tomondan boshlanib, har xoldan keyin o‘yinchilar sherigi bilan o‘rin almashtiradi. Badminton qadimgi Malayyada vujudga kelgan, keyinchalik Osiyodagi boshqa mamlakatlarga tarqalgan. 19-asr 70- yillarida Angliyada rasm bo‘lib, o‘yin qoidalari ishlab chiqilgach Yevropaning boshqa mamlakatlariga ham yoyildi.
Xalqaro badminton federatsiyasi (IBF) 1934 yil tashkil topdi, unga 80 dan ortiq mamlakat a’zo (1991). 1977 yildan jahon birinchiligi o‘tkazib kelinadi. 1992 yildan Olimpiya o‘yinlari dasturidan joy oldi. Erkaklar uchun Tomas kubogi (1947 yildan), ayollar uchun Uber kubogi (1955 yildan) eng yirik xalqaro musobaqalar, Angliyaning ochiq birinchiligi (Uimbldon turniri) esa norasmiy jahon chempionata hisoblanadi. Badminton O‘zbekistonda 50- yillardan rivojlana boshladi.

​​Ertalabki badantarbiya - sog`lik garovi


Tadqiqotlarga ko‘ra, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ma'rifatparvar ajdodlarimiz yaratgan pedagogik asarlarning aksariyatida bolani jismoniy jihatdan sog‘lom etib tarbiyalashga alohida e'tibor qaratilgan.
Jumladan, bu borada Abdurauf Fitratning ijtimoiy tarbiya negizida jismoniy tarbiyani tashkil etish, shaxsni salomat va baquvvat etib tarbiyalash masalalariga oid qarashlari diqqatga molikdir. Uning «Rahbari najot» asarining «Bola tarbiyasi» nomli bobida shunday deyiladi: «Badan tarbiyasiga qadim zamonlardan boshlab katta ahamiyat berilgan. Insonning butun a'zosi salomat va quvvatga ega bo‘lmasa, unda inson uzoq yashamaydi. Agar insonning tanasidagi a'zolaridan biriga xalal tegsa, u kishi ishdan qo‘lini tortib, boshqalarning muhtojiga aylanadi».
Hamma ham sog‘lom, tetik va baquvvat bo‘lishga, o‘z yoshligi, husni hamda ishchanlik qobiliyatini saqlashga harakat qiladi. Bunga erishishning asosiy omillaridan biri jismoniy harakat sanaladi.
Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, ayni vaqtda, mamlakatimizda jismoniy jihatdan yetuk, sog‘lom avlodni tarbiyalash borasidagi tub islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirib kelinmoqda. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi Qonuni hamda Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida bu yo‘nalishda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan muhim vazifalar o‘z ifodasini topgan.

​​Badiiy gimnastika

Badiiy gimnastika - sport turi, buyum (tasma, koptok, halqa, arg‘amchi) bilan va usiz turli nafis gimnastika va raqs mashqlarini musiqa ostida bajarish bo‘yicha ayollar sport turidir.

Xalqaro sport musobaqalarining hozirgi zamon dasturida ko‘p kurash (bitta majburiy va buyumlar bilan uchta erkin mashqlar) hamda buyum bilan guruh bo‘lib erkin mashqlar bajarish bor. G‘oliblar ko‘p kurashda, alohida va guruh bo‘lib bajariladigan mashqlarda aniqlanadi. Sportchilarning mashqlari 10 balli tartib bo‘yicha baholanadi. 40- yillardan Badiiy gimnastika musobaqalari o‘tkazila boshlandi. 50-yillar oxirida Xalqaro gimnastika federatsiyasi (FIJ) Badiiy gimnastikani sport turi sifatida tan oldi. 1963 yildan toq yillari jahon chempionatlari o‘tkazilmoqda, 70-yillar boshidan Intervideniye Kubogi uchun yirik xalqaro musobaqalar tashkil qilinmoqda. 1984 yildan Olimpiya o‘yinlari dasturiga kiritilgan.
O‘zbekiston Badiiy gimnastikachilari terma jamoasi 1991 yil Simferopolda o‘tgan ittifoq chempionatida 1-o‘rinni oldi. 1996 yil Osiyo chempionati (Xitoy)da, 1997 yil jahon chempionati (Germaniya)da ishtirok etdi (terma jamoa bosh ustozi A. Malkina, xoreograf V. Vasilev, jamoa a’zolari I. Zamyatina, T. Budarina, F. Sharipova, L. Meshcheryakova).

​​Avtomobil sporti

Avtomobil sporti, avtomobil poygasi — sport avtomobillari va seriyali avtomobillarda o‘tkaziladigan poyga, sport turi.

Birinchi avtomobil poygasi 1894 yil 18 noyabrda Frantsiyada Parij-Ruan-Parij yo‘nalishi bo‘yicha 1200 km masofada o‘tkazilgan. Qoidaga muvofiq tezlik cheklangan (soatiga 12,5 km) edi. Poyga aylanma shosselar, to‘g‘ri shosselar, avtodrom, ippodrom, velodrom, stadionlarda o‘tkaziladi. Belgilangan masofada rekord qo‘yish uchun maxsus poygalar ham o‘tkaziladi. Poygada qatnashadigan avtomobillarning xalqaro tasnifi (asosiy mezon — avtomobil rusumi va dvigatelning ish hajmi) va texnika talablari vaqt-vaqti bilan o‘zgarib turadi.
Chet elda jahon chempionligi uchun aylanma shosselarda o‘tkaziladigan avtomobil poygalari va Yevropa chempionligi uchun o‘tkaziladigan avtoralli asosiy musobaqalar hisoblanadi. Xalqaro avtomobil federatsiyasi (1904 yil) tashkil etilgan. Jahon birinchiligi 1925 yildan o‘tkazib kelinadi. 1965 yil noyabrda amerikalik poygachi Kreg Bridlav reaktiv dvigatelli avtomobilda soatiga 966, 554 km tezlikda yo‘l bosib mutlaq rekord qo‘ydi. Avtomobil sporti bo‘yicha sobiq Ittifoq birinchiligida Riga shahrida O‘zbekiston jamoasi 1978 yilda birinchi marta qatnashdi. O‘zbekiston sportchilaridan Murodjon Qayumov eng yaxshi natija ko‘rsatdi.
1996 yil O‘zbekistonda birinchi marta Pskent shahri yaqinidagi «Ujniy» avtopoligonda tezlik rekordi o‘rnatildi. V. Ye. Aleksandrov 100 km masofada o‘rtacha 118 km/ soat tezlikka erishdi. 1997 yil shu joyda birinchi marta O‘zbekiston chempionati o‘tkazildi. O‘zbekistonda Avtomobil sportining 264 ta sektsiyasi bo‘lib, 22 395 kishi sportning shu turi bilan shug‘ullanadi. 116 947 kishi ommaviy sport razryadiga ega, 41 nafar sport ustaligiga nomzod, 10 nafar sport ustasi bor (1997 yil).

​​Alpinizm

Alpinizm (Alp tog‘i nomidan) — sport turi, turli murakkab to‘siqlardan o‘tib tog‘ cho‘qqilariga ko‘tarilish. Alpinizm uch sinfdan — traverslar (dovon oshish, tog‘ tizmalari va etaklaridan o‘tish), murakkab chiqish (tik tog‘larga chiqish) va baland tog‘larga ko‘tarilishdan iborat. 

Alpinizm sport turi bo‘libgina qolmay, kam o‘rganilgan tog‘larni ilmiy tadqiq etishga ham xizmat qiladi.
Alpinizm tarixi 1786 yildan boshlanadi: o‘shanda shveytsariyalik J. Balma va M. Pakkar Alp tog‘ining Monblan cho‘qqisiga ko‘tarilgan edilar. Alpinizm Markaziy Yevropadan boshqa o‘lkalarga, shu jumladan Rossiya va Osiyoga tarqaldi. Alpinistlar birin-ketin Kavkaz, Tyaninan, Pomir, Oltoy tog‘larini zabt etdilar. 19-asr ning oxirida Turkiston harbiy topograflari Chimyon tog‘iga — 3309 m balandlikka ko‘tarildilar. 20-yillarda O‘rta Osiyo davlat universitetida, Toshkent telegrafi, aloqa texnikumi va boshqa joylarda Alpinizm sektsiyalari tashkil qilindi. 1938 yil O‘zbekistonda alpiniada o‘tkazildi, uning 60 qatnashchisi Pskom tog‘ining 8 ta cho‘qqisini zabt etdi. 1970—80 yillarda O‘zbekistonda 1500 ga yaqin kishi Alpinizm bilan shug‘ullandi.
Alpinizmning ommalashuvi va sportchilarning shuhrat qozonishida V. Abalakov, V. Ratsek, V. Elchibekovlarning xizmati katta. Keyingi paytda Toshkent shahri, Toshkent, Farg‘ona, Namangan, Samarqand, Navoiy viloyatlarida Alpinizmga e’tibor kuchaydi. Birgina Chimyonda o‘tkazilgan alpiniadada 1000 dan ortiq sportchi qatnashdi. Dunyodagi eng baland Everest (Jomolungma) cho‘qqisi (Himolay tog‘ida balandligi 8848 m)ni zabt etish alpinistlarning ezgu orzusi hisoblanadi. Yangi zelandiyalik Edmund Xillari va sherp Norgey Tentsing 1953 yil unga birinchi marta ko‘tarilganlar. O‘zbekistonda Everestni zabt etuvchi alpinistlar guruhi tuzildi. Bu guruh 1998 yil mayda cho‘qqiga chiqdi. 22 may kuni Rustam Rajabov birinchi bo‘lib Everestni zabt etdi va u yerga O‘zbekiston davlat bayrog‘ini qadadi. Uning ketidan Oleg Grigorev, Sergey Sokolov, Xanif Balmagambetov, Svetlana Baskakova, Ilyos Tuxvatullin, Andrey Fyodorov, Marat Usayev, Roman Mats, Andrey Zaikin, Aleksey Dokukin cho‘qqiga ko‘tarildilar (ekspeditsiya rahbari Anatoliy Shabanov). 1977 yil alpinistlarimiz Markaziy Tyanshanning «Xontangri» (7010 m) va «G‘alaba» (7439 m) cho‘qqisini zabt etgandilar.